တၢ်သူၣ်ကိၢ်သးဂီၤ သးတၢ်ဆီၣ်သနံး လၢအဘၣ်ထွဲဒီးတၢ်ကိၢ်သဟီၣ်ဒိၣ်တလၢကွံာ်အခၢးအဃိ ကဲထီၣ်တၢ်လီၤဘၣ်ယိၣ်သ့န့ၣ် ကသံၣ်သရၣ်ဖးဒိၣ်သ့ၣ်တဖၣ်ဟ့ၣ်ပလီၢ်ပာ်တ့ၢ်ဝဲဖးယံၤလံန့ၣ်လီၤ. ခဲကနံၣ်အံၤ ပှၤဃိထံသ့ၣ်ညါတၢ်သ့ၣ်တဖၣ်စံးလၢ ဘၣ်ဃးတၢ်ကိၢ်သဟီၣ်ဒိၣ်ထီၣ်အဃိ ဘၣ်ဒိဘၣ်ထံးသးနီၣ်ဆူၣ်ချ့သ့အဂ့ၢ်န့ၣ် တၢ်ကဘၣ်မၤအါထီၣ်ဝဲ တၢ်သ့ၣ်ညါပာ်သးသ့ၣ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤ.
Dr Jasmine Liu လၢ University of Adelaide အံၤ မ့ၢ်ဝဲဒၣ် ပှၤကွဲးပာ်ဖျါထီၣ်တၢ်ဃိထံသ့ၣ်ညါတၢ်ဂ့ၢ်အံၤအကျါတဂၤ ဒီး တၢ်ဃိထံသ့ၣ်ညါတၢ်ကွဲးပာ်ဖျါအံၤ ဘၣ်တၢ်ဆဲးကျံးထုးထီၣ်ရၤလီၤအီၤဖဲ Nature Climate Change အပူၤ, လၢအဟ့ၣ်ပလီၢ်ဝဲ မ့ၢ်တုၤလီၤဖဲ ၂ဝ၂၅ဝနံၣ်န့ၣ် တၢ်ကိၢ်သဟီၣ်ဟဲဒိၣ်ထီၣ်အဃိ မၤအါထီၣ်တၢ်ဝံတၢ်ယိာ်လၢ သးဆူၣ်ချ့ဒီး တၢ်သကဲးပဝးလၢအတဘၣ်လီၢ်ဘၣ်ဆးဘၣ်သ့ၣ်တဖၣ် သ့ဝဲ တုၤလၢအမျးကယၤ ၅ဝန့ၣ်လီၤ.
“ပမ့ၢ်သ့ၣ်ညါပာ်အီၤလၢ တၢ်အဝဲအံၤ မ့ၢ်တၢ်ဂ့ၢ်ကီတခါ ဒီး အကဆဲးနးဒိၣ်ထီၣ်ဒီး ကဒုးအိၣ်အါထီၣ်တၢ်ဝံတၢ်ယိာ်ဃၢဒီး ဆူၣ်ချ့တၢ်အံးထွဲကွၢ်ထွဲသနူန့ၣ်, ခီၣ်ခါဆူမဲာ်ညါတခါန့ၣ်မ့ၢ်ဝဲ ပကမၤအီၤဒ်လဲၣ် လၢအကမၤစၢၤပှၤကညီသ့ၣ်တဖၣ် မၤဘၣ်လိာ်အသးဒီးတၢ်ဂ့ၢ်အံၤဒီး မၤစၢ်လီၤတၢ်ဂ့ၢ်အံၤန့ၣ်.”
တၢ်ကိၢ်သဟီၣ်ဒီး ဆူၣ်ချ့ဂ့ၢ်ဝီ ပှၤဃိထံသ့ၣ်ညါတၢ် Simon Quilty လၢ Australian National University လၢအအိၣ်ဖဲ Canberra တဂၤစံးဝဲဒၣ် ဖဲလၢအဝဲမၤတၢ်မၤဖဲ Northern Territory ဒ်သိးကသံၣ်သရၣ်ဖးဒိၣ်တဂၤအခါ အဝဲထံၣ်ဘၣ်ဝဲ တၢ်ကိၢ်တလၢကွံာ်အခၢး အတၢ်ဘၣ်ဒိဘၣ်ထံးသ့ၣ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤ.
“နီၣ်ခိပူၤတၢ်ကိၢ်သဟီၣ်ဟဲဒိၣ်ထီၣ်ကွ့ၢ်ကွ့ၢ်အဃိ ကဲထီၣ် တၢ်သးဂဲၤလၢအဟဲထီၣ်ဖုးဒီးမၤတၢ်ဆၢတဲာ်လၢအတဂ့ၤဘၣ်သ့ၣ်တဖၣ်, ဒီးလၢနီၣ်တဂၤအတၢ်ထံၣ်န့ၣ် တၢ်အံၤမ့ၢ်တၢ်လၢအကယီဒီဖိတခါ နာ်သက့ တၢ်လၢပသ့ၣ်ညါဘၣ်အီၤန့ၣ်မ့ၢ်ဝဲ ဖဲမူခိၣ်ကလံၤသီၣ်ဂီၤဟဲကိၢ်ဒိၣ်ထီၣ်အခါန့ၣ် တၢ်မၤသံလီၤနီၣ်ကစၢ်သးအနီၢ်ဂံၢ်ဟဲအါထီၣ်ဒီး ဖဲတၢ်ကိၢ်ဒိၣ်ဒိၣ်အကတီၢ်န့ၣ် သးဂ့ၢ်ဝီဒီး ပှၤဂ့ၢ်ဝီတၢ်ဆီၣ်သနံး လၢအမ့ၢ်ဒ်သိး ဟံၣ်ပူၤဃီပူၤ တၢ်မၤဆူၣ်မၤဆီးသ့ၣ်တဖၣ်အါထီၣ်ဝဲတုၤလၢမူခိၣ်သ့ၣ်ခံ အဃိ တၢ်အံၤမ့ၢ်တၢ် အစၢဘူးလိာ်အသးနီၣ်နီၣ်ဒီးပှၤကညီအကံၢ်အစီလၢ အမၤနၢၤတၢ်ဒီး ဃ့ၢ်ပူၤဖျဲးလၢ တၢ်ကိၢ်အံၤန့ၣ်လီၤ. အဃိတၢ်အံၤအခီပညီန့ၣ် တၢ်ကျိးထံအီၤသ့ဝဲဒၣ်တဘျီဃီ လၢအမ့ၢ် ပှၤဖှိၣ်ဖိယာ်ဖိန့ၣ်, အတၢ်ပီးတၢ်လီတအိၣ်လၢပှဲၤဘၣ်ဒီး ဃ့ၢ်ပူၤဖျဲးအသးလၢတၢ်ကိၢ်အံၤတန့ၢ်ညီညီဒ်သိး ပှၤလၢအအိၣ်ဒီးတၢ်ပီးတၢ်လီလၢပှဲၤဂ့ၤသ့ၣ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤ.”
သးဂ့ၢ်ဝီပီညါ သရၣ်ဒိၣ်စိ Glen Hosking ဖဲ La Trobe University လၢအအိၣ်ဖဲ Melbourne, စံးဝဲဒၣ် ဟီၣ်ခိၣ်ဖျၢၣ်တတၢ်ကိၢ်သဟီၣ်ဟဲဒိၣ်ထီၣ်ထီထီၣ်အဃိ အတၢ်ပိာ်ထွဲထီၣ်အသးလၢအတဂ့ၤဘၣ်တခါန့ၣ်မ့ၢ်ဝဲ မူခိၣ်ကလံၤသီၣ်ဂီၤတၢ်ဆီတလဲ အတၢ်သူၣ်လီၤကတုၤသးလီၤကတုၤန့ၣ်လီၤ.
ဟီၣ်ခိၣ်ဖျၢၣ်ဟဲကိၢ်ကလၢၤထီၣ်အံၤ တၢ်ကရဲၣ်ကျဲၤကတီၤအီၤဒ်လဲၣ်န့ၣ် တၢ်လီၤတံၢ်လီၤဆဲးတအိၣ်ဒ်ဘၣ်အဃိ တၢ်သူၣ်လီၤကတုၤသးလီၤကတုၤ တၢ်သူၣ်ကိၢ်သးဂီၤ သ့ၣ်တဖၣ်ဟဲအါထီၣ်ဝဲန့ၣ်လီၤ.
“မူခိၣ်ကလံၤသီၣ်ဂီၤတၢ်သူၣ်လီၤကတုၤသးလီၤကတုၤန့ၣ် ဟဲဆီၣ်ဃိထီၣ်အသးလၢ တၢ်လီၤတံၢ်လီၤဆဲးတအိၣ်ဘၣ် လၢအဘၣ်ဃးဒီး တၢ်အံၤအခီပညီကမ့ၢ်မနုၤလဲၣ်န့ၣ်လီၤ. ဘၣ်ဃးဒီးခါဆူညါတၢ်ကမၤအသးန့ၣ်တၢ်လီၤတံၢ်လီၤဆဲးတအိၣ်ဘၣ်. တၢ်ဘၣ်ဒိဘၣ်ထံးသ့ၣ်တဖၣ်ကအိၣ်ထီၣ်ဒ်လဲၣ်န့ၣ် တၢ်လီၤတံၢ်လီၤဆဲးတအိၣ်ဘၣ်. ဒီး တၢ်သ့ၣ်တဖၣ်အကျါတမံၤလၢ အမၤစၢၤပှၤကညီသ့နီၣ်နီၣ်န့ၣ်မ့ၢ်ဝဲ အဝဲသ့ၣ်တူၢ်ဘၣ်ဝဲ ပှၤပာ်လီၤသနူသ့ၣ်တဖၣ် သ့ၣ်ညါပလၢၢ်ဘၣ်တၢ်ဖီၣ်ဂၢၢ်တၢ်, သ့ၣ်ညါပလၢၢ်ဘၣ် တၢ်ရဲၣ်လီၤကျဲၤလီၤဘၣ်ဃး တၢ်အံၤတၢ်ရဲၣ်ကျဲၤအီၤကသ့ဒ်လဲၣ်ဒီး တၢ်ဘၣ်ဒိဘၣ်ထံးကအိၣ်စှၤလီၤအဂီၢ် ကဘၣ်မၤဒ်လဲၣ် သ့ၣ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤ.”
Simon Quilty စံးဝဲဒၣ် ပဒိၣ်ဟံၣ်ဒိးလဲ လၢအအိၣ်ဖဲ Alice Springs အပူၤသ့ၣ်တဖၣ် မ့ၢ်ဝဲတၢ်အဒိအတဲာ်တမံၤလၢ ပှၤပာ်လီၤသနူသ့ၣ်တဖၣ် တဟံးန့ၢ်တၢ်ခွဲးတၢ်ယာ်လၢ ကမၤစှၤလီၤ ဆူၣ်ချ့တၢ်ဝံတၢ်ယိာ်ဃၢ လၢအကဲထီၣ်ခီဖျိ တၢ်ကိၢ်ဒိၣ်တလၢအခၢးသ့ၣ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤ. အဝဲစံးလၢ ပဒိၣ်ဟံၣ်သ့ၣ်တဖၣ် အဟံၣ်ခိၣ်ဖီခိၣ်န့ၣ် မုၢ်ဂံၢ်သဟီၣ်တအိၣ်နီတဖျၢၣ်ဘၣ်န့ၣ်လီၤ.
“တၢ်ဂ့ၢ်ကီအံၤ တၢ်မ့ၢ်တဘှါရှဲအီၤဘၣ်န့ၣ် တၢ်ဘၣ်ဒိဘၣ်ထံး လၢအကဲထီၣ်ခီဖျိ တၢ်ကိၢ်ဒိၣ်တလၢကွံာ်အခၢးန့ၣ် ကကဲထီၣ်ဝဲသကုၤပှၤတဝၢဒီးတခါအပူၤန့ၣ်လီၤ. အဃိ, လၢယဂီၢ်န့ၣ်, ဝ့ၢ်ဒ်သိး Alice Springs န့ၣ် ဟံၣ်ခိၣ်ကိးဖျၢၣ်ဒဲး ကဘၣ်အိၣ်ဒီး တၢ်သူမုၢ်ဂံၢ်သဟီၣ်န့ၣ်လီၤ. မ့မ့ၢ်ဖဲ Germany ကီၢ်န့ၣ်, ပဒိၣ်ဟံၣ်ကိးဖျၢၣ်ဒဲး အဖီခိၣ်န့ၣ် အိၣ်ဒီး မုၢ်ဂံၢ်သဟီၣ် မ့ၢ်လၢပဒိၣ်သ့ၣ်ညါဝဲဒၣ် ပှၤကညီသ့ၣ်တဖၣ်န့ၣ် အတၢ်တအိၣ်တယၢၤဘၣ်ဒီး တၢ်ကီတၢ်ခဲသ့ၣ်တဖၣ်အိၣ်သလၣ်လီၤအသးသကုၤပှၤတဝၢဒီတခါအပူၤန့ၣ်လီၤ. ဟီၣ်ခိၣ်ဒီဖျၢၣ်အပူၤ Alice Springs န့ၣ် တၢ်သူမုၢ်ဂံၢ်သဟီၣ်အနီၣ်ဂံၢ်အါကတၢၢ်လီၤ နာ်သက့ ဖဲပဒိၣ်ဟံၣ်ဒိးလဲသ့ၣ်တဖၣ် အဟံၣ်ခိၣ်လိၤန့ၣ် အတထီထီၣ်ဝဲ မုၢ်ဂံၢ်သဟီၣ်ဘၣ်.”
မ့မ့ၢ်လၢ ပှၤနီၣ်တဂၤစုာ်စုာ် အပတီၢ်တခီ ပှၤကညီလၢအတၢ်ဘူၣ်ဂ့ၤ အိၣ်ဒီး ကလံၤခုၣ်စဲးဒၢ သ့ၣ်တဖၣ်န့ၣ်, အဝဲစံးဝဲဒၣ် လၢကပာ်တၢ်ကိၢ်သဟီၣ်ခုၣ်ခုၣ်အလီၢ် ကြၢးဘၣ်ဆိကမိၣ် ပာ်ဝဲတၢ်ကိၢ်သဟီၣ်န့ၣ်ဖဲ ၂၆ တုၤလၢ ၂၇ စဲလ်စံယၢၣ်စ်န့ၣ်လီၤ.
“တၢ်ချၢဃံန့ၣ်တၢ်ကိၢ်သဟီၣ်မ့ၢ်ဒိၣ်သပှၢ်ပှၢ် ဒီး နအိၣ်ဆ့ၣ်နီၤဖဲဟံၣ်ပူၤ ကလံၤခုၣ်အိးထီၣ်အသး ခုၣ်ခုၣ်ဖိ လၢအပတီၢ်ဖုၣ်ကတၢၢ်န့ၣ်, နမၤတၢ်အံၤ ကဲထီၣ်ဝဲတၢ်အဘျုးတအိၣ်လၢနနီၣ်ခိအဂီၢ်ဘၣ်ဒီး နနီၣ်ခိန့ၣ်အတဘၣ်လီၢ်ဘၣ်ဆးလိာ်အသးဒီးတၢ်ချၢတၢ်အိၣ်သးသ့ၣ်တဖၣ်ဘၣ်, အဃိ, နမ့ၢ်အိၣ်ညီနုၢ်ဖဲ ကလံၤခုၣ်အပတီၢ် ၂၅ မ့တမ့ၢ် ၂၆ ဒံၢ်ကရံၣ် စဲလ်စံယၢၣ်စ်န့ၣ်, နအိၣ်ကမုာ်ဒိၣ်ထီၣ်ဒီး နသိးကူကၤလၢအဘၣ်လိာ်ဖိးဒ့ဒီးတၢ်ကိၢ်သဟီၣ်န့ၢ်ဝဲ ဒီး နမ့ၢ်ဟးထီၣ်တၢ်ချၢအခါ အတနးဒိၣ်ကဲၣ်ဆိးလၢနဂီၢ်လၢၤဘၣ်န့ၣ်လီၤ.”
