Punti Ewlenin
- Aktar minn 100 lingwa llum huma mitkellma mill-popli tal-Ewwel Nazzjonijiet.
- Ħafna lingwi huma fil-periklu li jintilfu għal dejjem.
- L-aħħar Stħarriġ Nazzjonali dwar il-Lingwi Indiġeni jirrapporta li 31 komunità qegħdin jagħtu ħajja mill-ġdid lil-lingwi tagħhom.
SBS jgħinek tifhem il-ħajja tiegħek fl-Awstralja - tista' tara l-episodji kollha
Il-lingwa hija speċifika għan-nies u l-post - jingħad li l-art welldet il-lingwa.
Cathy Trindall, id-Deputat President tal-Aboriginal Languages Trust, tgħid li l-lingwa tifforma parti mill-identità tagħha. Tgħaqqad in-nies mal-għarfien tal-antenati tagħom u għandha responsabbiltà kulturali.
“Tgħidli min jien,” tgħid Cathy Trindall.
“Jien mara Gomeroi Murri Yinnar mill-Majjistral ta’ NSW, l-ajruplani suwed tal-ħamrija ta’ Narrabri, u naf li dak huwa fejn nappartjeni għax ismi, il-lingwa tiegħi, il-kultura tgħidli dan, u dak huwa l-post fejn nappartjeni.”
Allura x’jiġri jekk il-lingwa tiegħek tittieħed mingħandek? Din kienet l-esperjenza tal-popli tagħna tal-Ewwel Nazzjonijiet.
Kemm kienu mitkellma lingwi fl-Awstralja?
Qabel l-issetiljar tal-Ewropej, mijiet ta’ lingwi u djaletti kienu mitkellma mal-Awstralja kollha.
John Gibbs, raġel Wiradjuri mill-Punent ta’ NSW, huwa d-Direttur Eżekuttiv tal-Grupp tar-Riċerka u l-Edukazzjoni f’AIATSIS, l-Istitut Awstraljan tal-Istudji tal-Aboriġini u Torres Strait Islander. Jgħid li nistgħu nħarsu lejn in-numri tal-lingwi b’modi differenti.
“Jekk tqis biss lingwi li tant huma differenti li xi ħadd mil-lingwa fil-qrib ma jistax jifhem dak li qed tgħid, allura kien hemm aktar minn 250 lingwi differenti,” jispjega hu.
“Madankollu, il-lingwa hija wkoll forma ta’ identità soċjali. L-Ingliż Awstraljan u l-Ingliż Amerikan huma teknikament l-istess lingwa, imma bħala Awstraljani żgur li nidentifikaw b’mod aktar ma’ waħda u mhux mal-oħra. Jekk tħares lejn il - lingwi mil-lat tal-idendità soċjali, dawn kienu x’aktarx aktar minn 600 sa 800 varjetajiet differenti tal-lingwi li kienu jintużaw fl-Awstralja."
Dan in-numru naqas ħafna wara l-issetiljar tal-Ewropej.
AIATSIS’ jirrapporta li 123 lingwa, issa qegħdin jintużaw jew jingħataw ħajja ġdida.
Dan jinkludi l-lingwi distinti tat-Torres Strait.
Leonora Adidi, lingwista u interpreta mill-Gżejjer ta’ Torres Strait, tgħid li fil-punent u fiċ-ċentru ta’ Torres Strait, in-nies jitkellmu dik li hi kklassifikata bħala lingwa Aboriġinali.
“Il-lingwi li huma mitkellma fin-naħa tal-Lvant ta’ Torres Strait, huma lingwi Papwani... ma nifhmux lil xulxin.”
Minbarra ftit djaletti, fil-Gżejjer ta’ Torres Strait jintuża l-Creole, jew Yumplatok, din hija lingwa Komunitarja riċenti. Skont l-Uffiċċju Awstraljan tal-Istatistika, illum hija l-aktar lingwa wżata tal-Ewwel Nazzjonijiet, b’aktar minn 7000 nies jitkellmuha.
Young aboriginal female students sitting with their tutor outdoors in the sun in Australia. Credit: SolStock/Getty Images
Kif jispiċċaw il-lingwi?
Wara l-issetiljar tal-Ewropej ħafna lingwi ntilfu minħabba l-policies tal-assimilazzjoni ta’ dak iż-żmien u t-tneħħija sfurzata tat-tfal mill-familji u l-komunitajiet tagħhom.
In-nies ġew imċaħħdin mid-dritt li jitkellmu bil-lingwa tagħhom stess. Imma xi ilsna kienu wżati bil-moħbi u jgħaddu bil-kwiet lill-ġenerazzjonijiet iż-żgħar.
Illum, ħafna mil-lingwi attivi madwar l-Awstralja u Torres Strait huma mitkellma mill-anzjani. Mija minnhom huma meqjusa fil-periklu li jintilfu, u 12 biss huma wżati mit-tfal bħala l-ewwel lingwa.
Ħafna lingwi inattivi jissejħu “reqdin”.
Following European settlement many languages were lost due to the assimilation policies of the time and the forced removal of children from their families and communities.
Insejħu lingwi li ilhom ma jiġu mitkellma għal xi żmien bħala ‘reqdin’, mhux mejtin jew estinti. Dan għaliex xi ħadd li jkun rieqed jista’ jerġa’ jqum. "John Gibbs, AIATSIS
Il-qawmien mill-ġdid ta’ lingwa
Fl-2017, l-Ewwel Lingwi ta’ NSW ġew inkorporati fl-Att dwar il-Lingwi Aboriġini.
L-Att jirrikonoxxi li dawn il-lingwi huma parti mill-wirt kulturali ta’ NSW. Il-popli tal-Ewwel Nazzjonijiet huma l-kustodji ta’ dawn l-ilsna u għandhom id-dritt li jerġgħu jagħtuhom il-ħajja u jrawmuhom.
Qed isir bidla.
L-istħarriġ nazzjonali dwar il-lingwi Indiġeni l-aktar reċenti sab li 31 komunità madwar il-pajjiż qed jerġgħu jagħtu l-ħajja lil-lingwi tagħhom u l-użu tagħhom qed jikber.
Iżda l-qawmien mill-ġdid tal-Ewwel Lingwi huwa kkumplikat mill-fatt li n-nies tal-Ewwel Nazzjonijiet mhumiex soċjetà li jitkellmu lingwa waħda, tisħaq Aunty Leonora.
Dan ifisser li filwaqt li xi lingwi qed jirnexxu, oħrajn huma mitkellma biss minn numru żgħir ta’ nies.
“F’dak li hu appoġġ u li jkollna mezzi mal-pajjiż kollu biex effettivament ikollna programm nazzjonali biex nerġgħu nagħtu l-ħajja lil dawk il-lingwi, l-isfidi huma ferm akbar milli kieku, ngħidu aħna, konna tal-istess struttura u monolingwi,” tgħid Aunty Leonora.
2024 Paper and Talk Participants, AIATSIS, and Living Languages. Credit: AIATSIS
Is-sehem ta' AIATSIS
Iċ-Ċentru AIATSIS għal-lingwi Awstraljani (ACAL) jaħdem flimkien ma’ komunitajiet li jappoġġaw il-qawmien mill-ġdid tal-lingwa.
AIATSIS tospita manuskritti, ġurnali u reġistrazzjonijiet awdjoviżivi minn esploraturi Ewropej bikrija li kellhom konnessjoni ma’ persuni Aboriġini u Torres Strait Islander. Dawn ir-rekords prezzjużi huma disponibbli għall-membri Komunitarji.
L-ACAL tiffinanzja wkoll is-serje regolari ta’ workshops “Paper and Talk”, li tlaqqa’ lill-riċerkaturi komunitarji fl-Istitut fejn jistgħu jaċċessaw il-materjal lingwistiku tagħhom flimkien ma’ lingwisti b’esperjenza.
“Fl-aħħar tal-ġimagħtejn joħolqu riżorsi ta’ lingwa li jieħdu lura fil-komunità biex jagħtu bidu għall-vjaġġ tal-qawmien tal-lingwa li tkun,” jgħid John Gibbs.
AIATSIS iffinanzjat ukoll il-pubblikazzjoni ta’ aktar minn 20 dizzjunarju Aboriġinali u Torres Strait Islander. .
Warlpiri Dictionary
Il-ħajja mill-ġdid ta’ lingwa permezz tal-iskejjel
Biex il-lingwi jirnexxu, iridu jiġu mitkellma mit-tfal.
Fl-2022, fetħet Gumbaynggirr Giingana Freedom School, l-ewwel skola bilingwali Indiġena fi NSW.
In-neputi ta’ Cathy Trindall se jattendi l-iskola din is-sena u jirċievi edukazzjoni kulturalment ħolistika.
“Mhix kwistjoni biss li nitgħallmu l-isem tad-dniefel jew tal-balieni. Li jitgħallmu hu li jekk imorru ħarġa, jifhmu t-triq tad-Dreaming (Ħolm). Jifhmu l-istejjer tal-ħolqien. Jifhmu li dak id-denfil fil-fatt huwa parti mill-istejjer li jgħaqqadhom lura ma’ fejn huma u min huma.”
A classroon at The Gumbaynggirr Giingana Freedom School. Credit: SUSAN
It-trawwim tal-lingwa permezz tat-traduzzjoni u l-interpretar
Mill-2012, NAATI (l-Awtorità Nazzjonali ta’ Akkreditazzjoni għat-Tradutturi u l-Interpreti) ħadmet mal-gvern Awstraljan u mal-organizzazzjonijiet Indiġeni biex iżżid in-numru ta’ interpreti professjonali permezz tal-proġett tagħha għall-interpretar għall-Indiġeni.
L-għan hu li n-nies kollha tal-Ewwel Nazzjonijiet jipparteċipaw u jkollhom id-drittijiet tagħhom milħuqa fl-Awstralja, bil-lingwa tagħhom.
Lavinia Heffernan hija traduttriċi Pintupi-Luritja u interpretu ċċertifikat ma’ NAATI.
“Aħna naħdmu ma’ nies li m’għandhomx l-Ingliż bħala l-ewwel lingwa … xi kultant l-Ingliż forsi jkun il-ħames jew is-sitt lingwa tagħhom,” tgħid.
“Bħalissa hemm 96 interpretu Aboriġinali u Torres Strait Islander li huma ċċertifikati. Dawn huma minn 27 lingwa.
Waqt li kienet qed tattendi konferenza tal-interpreti u t-tradutturi dan l-aħħar, Lavinia osservat l-istejjer simili li rrakkontaw il-migranti l-ġodda u n-nies tal-Ewwel Nazzjonijiet.
“Twelidna biex ninterpretaw minn meta konna tfal… Konna dejjem il-persuna tan-nofs li kienet tinterpreta għall-familji, u li nisimgħuhom jirrakkontaw l-istejjer tagħhom hija simili ħafna għall-istejjer tagħna meta konna qegħdin nikbru.”
READ MORE
Ngiyang
Subscribe or follow the Australia Explained podcast for more valuable information and tips about settling into your new life in Australia.
