ዝኾነ ሸፈነ መራኸቢ ብዙሃን ብዛዕባ መስርሓትን ከይድታትን ቤት ፍርዲ ተዓዘቡ፡ ኣንብቡ ወይ ስምዑ'ሞ እዞም ዝስዕቡ ሓረጋት ወይ ኣበሃህላታት ፈቐድኡ ክጥቀሱ ክትሰምዕዎም ኢኹም - (allege, alleged and alleging)። ['ተባሂሉ/ዝተባህለ/ይበሃል' ንኣብነት ኣብ ክንዲ ርግጸኛ ኮይንና ተኸሲሱ፡ ውዒልዎ፡ ፈጺምዎ፡ በዲሉ፡ ... ንብል፡ ተባሂሉ ተኸሲሱ፡ ውዒልዎ ይበሃል፡ ፈጺምዎ ተባሂሉ፡ በዲሉ ዝተባህለ ... ንብል ማለት'ዩ።]
እዚ ቃል ወይ ሓረጋቱ ኣብ ጠቕሚ ኣብ ዝውዕልሉ፡ ጎሊሑ ዝረአ ህላወኡ መራኸቢ ብዙሃን ርትዓውያንን ሚዛናውያንን ድየን ኣይኮናን ንዝብል ኣብ ምልክት ሕቶ የእቱ። እንተኾነ ግን እቲ ሓረግ ኣብ ጸብጻብ ውዕሎ ወይ ዜና ቤት ፍርዲታት ወሳኒ ተራ ኣለዎ። ንስርዓተ ፍርዲ የኽብር፡ ኣብ ልዕሊ'ቶም እቶም ጉዳያት ዝምልከትዎም ወይ ተሳተፍቲ ዝኾኑ ኣካላት ፍርዲ ወይ ትዕዝብቲ ምሃብ የወግድ ወይ ድማ ነቶም ፈረድቲ ዜጋታት (ጁሪ) ኣይጠውዮምን ወይ ኣይጸልዎምን፡ ንጋዜጠኛታት፡ መራኸቢ ብዙሃን፡ ምንጭታትን ንህዝቢን ከኣ ይከላኸለሎም ወይ ሽፋን ወይ ሓለዋ ይህቦም።
መሰል መራኸቢ ብዙሃን ኣብ ምጽብጻብ ወይ ምቅንባር ዜና ካብ ሓደ ቤት ፍርዲ መሰረታዊ ኣካል ደሞክራሲ'ዩ። ኣጠቓቕማ 'alleged' ኣብ ዜናታት ነዚ መሰል ከመይ የኽብሮ ካብ'ዚ ቀጺልና ንመልከት።
ብቋንቋ እንግሊዝ 'alleged' (ኣለጅድ) እንታይ ማለት'ዩ፧
Allege, alleged or alleging (ኣለጅ፣ ኣለጅድ ወይ ኣለጂንግ) መብዛሕትኡ ግዜ ብመራኸቢ ብዙሃን "ሓደ ሰብ ሓደ ፍሉይ ተግባር ፈጺሙ ከምዝተጠርጠረ ንምምልካት፣" ዝጠቅም'ዩ፣ ብመሰረት ኣገላልጻ ዳይረክተር ማእከል መራኸቢ ብዙሃንን ሕጊ መራኸቢታትን ኣብ ቤት ትምህርቲ ሕጊ መልበርን (Melbourne Law School) ተሓጋጋዚ ፕሮፈይሰር ጀይሰን ቦስላንድ።
እንተኾነ ግን እዚ ናብ ገበናዊ ባህርያት ወይ ዘይስነምግባራዊ ተግባር ጥራይ ዝተወሰነ ኣይኮነን።
"እዚ መብዛሕትኡ ግዜ ሓደ ሰብ ክኽሰስ እንከሎ'ዩ ዝጠቅም . . . ተጠርጢሮም ከምዘለዉ ንምምልካት ከኣ የገልግል፣" ክብል እቲ ተሓጋጋዚ ፕሮፌ. ንSBS Examines ሓቢሩ።
"ሓደ ሰብ ሓደ ፍሉይ ተግባር ከምዝፈጸመ ንኽጥርጠር ቅቡላት ምኽንያታት ከምዘለዉ'ውን የመልክት'ዩ፣ ግን እቲ ሰብ ነቲ ተግባር ዝፈጸሞ ምዃኑ ኣይተረጋገጸን፣ ወይ ገበነኛ ኮይኑ ኣይተረኽበን።"
መራኸቢ ብዙሃን ሓደ ሰብ ሓደ ፍሉይ ባህሪ ወይ ተግባር ፈጺሙ ምዃኑ ከም ውዱእ ካብ ምእማት ወይ ምግላጽ ጥንቃቐ ይወስዳ። ከምኡ ንዝገብሩ ጋዜጠኛታትን ትካላት መራኸቢ ብዙሃንን ከቢድ ዝኾነ ገበናውን ፋይናንሳውን ሳዕቤናት ክህልዉ ይኽእሉ።
"ብዛዕባ ኣብ በደል ወይ ገበናዊ ፍጻመ ተሳቲፎም ክኾኑ ዝኽእሉ ሰባት ሓደ ጸብጻብ ክሕተም ወይ ዜና ክወጽእ'ንከሎ ክልተ መዳያት ኣለዉ ኣብ'ኡ ዝኣትዉ፣ ጸለመ (defamation) ን ንዕቀት ቤት ፍርዲን (contempt of court)፡" ክብል ተሓጋጋዚ ፕሮፈይሰር ቦስላንድ ይገልጽ።
ንዕቀት ቤት ፍርዲ (Contempt of Court)
"[ንዕቀት ቤት ፍርዲ] ብዛዕባ ምሕላው ወይ ምኽባር መሰል ርትዓዊ መስርሕ ፍርዲ ናይ ሓደ ሰብን ነዚ መስርሕ ፍርዲ ዘይምእንፋት ወይ ኣቐዲምካ ዘይምፍራድን'ዩ፣" ይብል ተሓጋጋዚ ፕሮፈይሰር ቦስላንድ።
"ገበነኛ ወይ ንጹህ ዝውሰን በቲ ዳኛ ወይ ፈረድቲ ዜጋታት (jury) እዩ።
"መራኸቢ ብዙሃን፣ ነቲ ፍጻመ ወይ ተግባር ፍርዲ ከይተዋህበ፡ ሓደ ሰብ በደል ፈጺሙ ኢለን የውጽኣ ወይ የቃልሓ እንተሃልየን፣ ኣብ መስርሕ ምምኽናይ (ምስልሳል መምርሒያታት፡ መርትዖታትን ሓቅታትን) ናይ'ቶም ፈረድቲ ዜጋታት ብሓቂ ምትእትታው ዝገብራ ዘለዋ ክኾና ይኽእላ።"
ኣብ ዞባዊ ቤት ፍርዲ ግዝኣት ኒው ሳውዝ ወይልስ (፣ ንዕቀት ቤት ፍርዲ፡ ምርኻብ ምስ ፈረድቲ ዜጋታትን ምትእትታው መሰኻኽር ወይ ኣባላት ቤት ፍርዲን ከካትት ይኽእል።
ንዕቀት ቤት ፍርዲ ዝፈጸሙ ናብ ክፍሊ ህዝባዊ ዓቃቢ ሕግታት (Department of Public Prosecutions) ወይ ናብ ናይ'ቲ ቤት ፍርዲ ሓላፊ መዝገብ፡ ኣብ መስርሓት ንዕቀት ቤት ፍርዲ ከም ወሳኒ ወይ ፈራዲ ኮይኑ ክሰርሕ ዝኽእል ሓደ ኣባል ቤት ፍርዲ፡ ክመሓላለፉ ይኽእሉ።
"ድሕሪኡ ብመሰረቱ ንገበናዊ ተግባሮም ገበናዊ መስርሕ ፍርዲ ይጽበዮምን ነዚ ዜና ጸብጻብ ብምዝርጋሖም ወይ ብምውጽኦም መቕጻዕታት ወይ ማዕቀባት ገበን ኣብ ልዕሊኦም ክብየነሎም ይኽእል፡" ክብል ተሓጋጋዚ ፕሮፈይሰር ቦስላንድ ገሊጹ።
ማዕቀባት ኣብ ልዕሊ ጋዜጠኛታት ገንዘባዊ መቕጻዕታት ወይ ማእሰርቲ ዘካተቱ ክኾኑ ይኽእሉ።
ጸለመ ወይ ምጽላም ወይ ዘይስም ምሃብ (Defamation)
Defamation ዝበሃል ተግባር "ንሓደ ሰብ ብዓይኒ፡ ግምት፡ ኣረኣእያ ወይ ሚዛን ካልኦት ሰባት ኣትሕት ዘብሎ ሓደ ነገር ምጽሓፍ ወይ ሓቲምካ ምዝርጋሕ" ማለት'ዩ፡ ብኣገላልጻ ተሓጋጋዚ ፕሮፈይሰር ቦስላንድ።
"ሰባት ኣብ ዝኽሰስሉ፡ ናይ ምትላል ተግባር ፈጺሞም ተባሂሎም፡ ወይ ፖሊስ እቶም ስባት ምትላል ፈጺሞም ይብሉ፡ መስርሓት ገበናዊ መርመራ ድማ ይጽበዮም ኣሎ፡ ኢልኩም ክትጽሕፉ ወይ ክትጽብጽቡ ትኽእሉ፡" ኢሉ እቲ ተሓጋጋዚ ፕሮፈይሰር ገሊጹ።
"ንኣብነት፡ ሓደ ሰብ ምትላል ፈጺሙ ምባልን ከምኡ ኢልካ ምቅልሑን፡ ኣብ ጉዳይ ጸለመ ስጉምቲ ንምውሳድ ዘበግስ (cause of action in defamation) ተባሂሉ ንዝፍለጥ ዘዕግብ ወይ ዘማልእ'ዩ።"
እቲ ተሓጋጋዚ ፕሮፈይሰር ይብል፡ ኣብ'ዚ ኣብነት፡ 'ተባሂሉ' ('alleged') ዝብል ቃል ምጥቃም ነቲ ጋዜጠኛ መከላኸሊ ሓቂ (defence of truth) ይህቦ። እዚ መከላኸሊ ሓቂ ሓደ ካብ'ቶም ብዙሓት ኣንጻር ክስታት ምጽላም (defamation) ዝከላኸሉ'ዩ፡ ካልኦት ከም በዓል 'ብቕንዕና ዝተዋህበ ርእይቶ' (honest opinion)፡ 'ኣገዳስነት ንህዝቢ' (public interest) ከምኡ'ውን 'ትሑት ኣገዳስነት ስለዘለዎ' (triviality) ዝብሉ ይርከብዎም።
እቲ መከላኸሊ ሓቂ (The defence of truth) ብተወሳኺ ቀዲሞም ንዝካየዱ መስርሓት ወይ ከይድታት፡ ዜና ወይ ጸብጻብ ኣብ ዝቐርበሉ ክጠቕም ይኽእል'ዩ።
እቲ ተሓጋጋዚ ፕሮፈይሰር መከላኸሊ ሓቂ (the defence of truth) "ንረብሓ መራኸቢ ብዙሃን ወይ ሜድያ" ዝሰርሕ'ዩ ይብል።
"እቲ ሓደ ሰብ ነዚኦም ተግባራት ፈጺምዎም'ዩ፡ ስለ'ዚ ብተግባር ምትላል ገበነኛ'ዮ ኣብ ክንዲ ምባል 'ነቲ ተግባር ምትላል ፈጺምዎ ተባሂሉ' ዝብል ትጥቀምሉ ምኽንያት መከላኸሊ ሓቂ (the defence of truth) ከምዘለኩም ንምርግጋጽ'ዩ፡" ክብል ይገልጽ።
እዚ መከላኸሊ ሓቂ ብተወሳኺ ነቶም መርመራዊ ዜና ወይ ጸብጻብ ኣውጺኦም፡ ኣሕቲሞም፡ ዘርጊሖም ወይ ኣቕሪቦም ዘለዉ ጋዜጠኛታት፡ ቅድሚ ምኽሳሶም ወይ ምፍራዶም ክከላኸለሎም ይኽእል።
"መርመራዊ ጸብጻባት ዘቕርብ ጋዜጠኛ እንተኾይንኩም፡ ሓደ ሰብ ምትላል ፈጺሙ ምዃኑ ዘመልክቱ ኩሎም ጭብጥታት ኣብ ኢድኩም ኣለውኹም፡ ንምፍዳሑ ወይ ምቅላዑ ኣብ መራኸቢ ብዙሃንኩም ከተውጽእዎ ትደልዩ . . . እንታይ ኢኹም ትገብሩ፡ ነዚ ኩሉ ጭብጥታትን ኩሉ'ቲ ምስ'ዚ ተባሂሉ ዘሎ ክሲ ዝኣከብኩሞን ሓደ ሰብ 'ተግባር ምትላል ፈጺሙ ተባሂሉ/ዝተባህለ/ይበሃል' ኢልኩም ተውጽእዎ፡" ኢሉ ተሓጋጋዚ ፕሮፈይሰር ቦስላንድ።
Media personnel are seen as Lisa Wilkinson speaks to the media outside the Federal Court of Australia in Sydney after winning the defamation lawsuit brought against Network 10. Credit: Bianca De Marchi/AAP Image
ተሓጋጋዚ ፕሮፈይሰር ቦስላንድ፡ እዚ "ረቂቕ ወይ ዘይስትብሃለሉ ፍልልይ እንተኾነ'ኳ ኣገዳሲ'ዩ" ይብል፡ ምኽንያቱ ንሓደ ጋዜጠኛ 'ኣገዳስነት ንህዝቢ (public interest) ዘለዎ" ስለዝኾነ ዝብል መከላኸሊ ይህቦ።
እዚ ምፍልላይ ወይ መፈላለዪ እንተዘይተገይሩ ግን፡ ነቲ ጋዜጠኛ ናብ ተሓታትነት ከቃልዖ ይኽእል፡ ብምጽላም (defamation) እንተተኸሲሱ፡ "ሓላፍነታዊ ጋዜጠኝነት" ኣይፈጸመን ብዝብል ምኽንያት።
'ሓደ ሰብ ብሓቂ ተግባር ምትላል ፈጺሙ ኢልኩም ክሲ ኣቕሪብኩም ኣለኹም። ጭብጥኹም ወይ መርትዖኹም ግን ብስነመጎታዊ መንገዲ ናብ'ቲ መደምደምታ ዘብጽሕ ከይከውን ይኽእል፡" ክብል ንሱ ገሊጹ።
"ናብ'ቲ ኣንፈት ገጽኩም ከተመልክቱ እኹል ክኸውን ይኽእል'ዩ፡ ስለ'ዚ ነዚ ጥራይ እንተኾይንኩም ትብሉ ዘለኹም፡ ሓላፍነታዊ ጋዜጠኛ ተባሂልኩም ዝያዳ ክትረኣዩ ትኽእሉን እታ ሓላፍነታዊ ጋዜጠኛ ትብል ከኣ ከም መከላኸሊ ትህልወኩም።"
ንጋዜጠኛታት ገለ ሰባት ኣብ ሸፈነ መስርሓት ወይ ከይድታት ቤት ፍርዲ ርትዓዊን ዘይሻራዉን ጸብጻብ ኣየቕርቡን ኢሎም ይኸስዎም እንተኾኑ'ኳ ተኽእሎ ሳዕቤናት ሕጊ ንምድራት ግን ኣባላት መራኸቢ ብዙሃን ወይ ጋዜጠኛታት ክኽተልዎም ዝግባእ ሕጋውን ስነምግባራውን ሓላፍነታት ኣለዉ።
ጸብጻብ ዜና ኣብ ዝቐርበሉ፡ 'ተባሂሉ/ይበሃል/ኢሎም' (alleged) ምጥቃም ማለት እቲ ጋዜጠኛ ንተኸሳሲ ወይ ከሳሲ ይድግፍ ኣሎ ማለት ኣይኮነን፡ ግን ገበናዊ መስርሕ ሕጊ ምኽባር፡ ንነብሶምን ንመደበር ዜንኦምን ምክልኻል ጥራይ ዘይኮነ ንምንጭታቶምን ንኹሎም ኣብ'ቲ ዛንታ ዝተሳተፉን'ውን'ዩ።
ንዕቀት ቤት ፍርዲ ፈጺሞም ዝተረኽቡ ጋዜጠኛታት ኣብ ልዕሊኦም ገበናዊ ማዕቀብ ይግበረሎም። እቶም ጸለመ ወይ ምጥፋእ ስም ፈጺሞም ዝተረኽቡ ብውልቂ ተሓተትቲ ይኾኑ፡ ከምኡ'ውን እታ ነቲ ዜና ወይ ጸብጻብ ዘውጽኣቶ መደበር ዜና ወይ ትካል መራኸቢ ብዙሃን። ክልቲኦም ወገናት ነቲ ዘጸለምዎ ወይ ስሙ ዘጥፍእዎ ውልቀሰብ/ትካል ካሕሳ ኣብ ምኽፋል ተሓተትቲ ይኾኑ።
ዝበኣሱ፡ ዝገደዱ ወይ ዝኸበዱ ዕንወታት፡ ክሳራታት ወይ ማህሰይታት (aggrevated damages) ዘጋጥሙሎም ወይ ዝፍጠሩሎም ኣጋጣሚታት'ውን ኣለዉ።
"እዚኦም እቲ ተኸሳሲ፡ እቲ ጋዜጠዝኛ ማለት'ዩ ኣብ'ዚ፡ ነቲ ኣብ ልዕሊ'ቲ ሰብ ዝወረደ መጉዳእቲ፡ ማህሰይቲ ወይ ዕንወት ዘጋድድ ተግባር ወይ ባህርይ ፈጺሙ ተባሂሉ ከሳሲ ዝከሓሰሉ'ዩ፡" ይብል ተሓጋጋዚ ፕሮፈይሰር ቦስላንድ ክገልጽ'ንከሎ።
ዲሞክራሲያዊ ኣገዳስነት ዜናዊ ጸብጻብ ካብ ቤት ፍርዲ
ብዙሕ ክሓልፍዎ ዘለዎም ምምሕዳራዊ መስርሓት ነቶም ዜናዊ ጸብጻብ ካብ ቤት ፍርዲ ከቕርቡ ዝደልዩ ጋዜጠኛታት እንተሃለዎም'ኳ፡ ተሓጋጋዚ ፕሮፈይሰር ቦስላንድ፡ ክልቲኦም መራኸቢ ብዙሃንን እቶም ቤት ፍርዲታትን ንክልቲኦም ዘኽብር ቅኑዕ ስርዓተ ኣሰራርሓ ሃኒጾም'ዮም ክብል ይጸንዕ።
"ብዛዕባ ጉዳይ ቤት ፍርዲ ጸብጻብ ዜና ንምቕራብ ኣብ ዝምልከት ዝደለኻዮ ነገር ከተውጽእ ትኽእል ኢኻ፡ መብዛሕትኡ ግዜ ኣብ'ቲ ቤት ፍርዲ ዝተቓልዐ ወይ ዝተገልጸ ዝኾነ ነገር፡ ግን ከኣ ገለ ሒደት ካብ'ዚ ዝፍለዩ ክወጹ ዘይግብኦም ኣለዉ። እንተኾነ ግን ርትዓውን ሓቀኛን ጸብጻብ ናይ'ቲ ተፈጺሙ ዝተባህለ ተግባር እንተኾይኑ . . . እዚ ደሓን'ዩ፡" ይብል።
"ሕጊ ነዚ ከማዓራርዮ ወይ ሚዛን ክህልዎ ክገብር ይፍትን'ዩ፡ ኣብ ከም'ዚ ኩነታት 'ተባሂሉ' ዝብል ኣገላልጻ ተጠቒምካ ዶ ኣይፋሉን ብዝብል ዘይኮነስ፡ ኣብ'ቲ ኣዳራሽ ቤት ፍርዲ እንታይ ተባሂሉን ተፈጺሙን ርትዓውን ሓቀኛን ዝኾነ ጸብጻብ ኣቕሪብካ ዶ ኣየቕረብካን ብዝብል'ዩ።"
ንሱ፡ ርትዓውን ሓቀኛን ጸብጻብ ዜና ወይ ውዕሎ ቤት ፍርዲ፡ ኣገዳሲ ኣካል ኣብ ምህናጽ እምነት ናይ'ዛ ሃገር ኣብ ልዕሊ ቤት ፍርዲታታ ጥራይ ዘይኮነስ ኣብ ዲሞክራሲኣ ብምሉኡ'ዩ ይብል።
"ንረብሓ መራኸቢ ብዙሃን ጥራይ ኣይኮነን፡ ንረብሓ'ቶም ቤት ፍርዲታት'ውን'ዩ። እቶም ቤት ፍርዲታት ኣብ ኣዳራሻቶም ወይ ውሽጦም ዝፍጸም ኩሉ መራኸቢ ብዙሃን ክጽብጽብኦ ክኽእላ ኣብ ምርግጋጽ ልዑል ተገዳስነት ወይ ረብሓ ኣለዎም፡ ምኽንያቱ ነቲ መስርሕ ሕጋዊ ተቀባልነት ስለዘውህቦ፡" ኢሉ ንሱ።
"መራኸቢ ብዙሃን ካብ ቤት ፍርዲታት ክጽብጽባ ክኽእላ መሰረታዊ'ዩ። ምኽንያቱ ህዝቢ ኣብ ስርዓተ ሕጊ ዘለዎ ዝኾነ ርእሰተኣማንነት የደልድሎ ወይ የራጉዶ'ዩ። ነገራት ብድሕሪ ማዕጾ ኣይኮኑን ዝፍጸሙ ዘለዉ፡ መራኸቢ ብዙሃን ድማ ብዛዕብኡ ክጽብጽባ ነጻ እየን።
"ከነስተውዕለሎም ኣገደስቲ ዝኾኑ እዞም ኣብ ዙርያ'ቶም እየኖት'ዮም ክጽብጸቡ ወይ ክወጹ ዝኽእሉን ዘይክእሉን ዘለዉ መምርሒታት . . . ርእሰ ተኣማንነት ኣብ ስርዓተ ፍትሒ ኣብ ምምዕባልን ምስላጥን ከቕንዑ ዘለዎም'ዮም፡"
