“လၢတၢ်မၤအံၤအဂီၢ်, တၢ်ထုးကွံာ်ခၣ်ဘိၣ်သဝံန့ၣ် ကဘၣ်တၢ်စးထီၣ်မၤအီၤလၢ တၢ်လၢပှၤကညီသ့ၣ်တဖၣ်တနၢ်ဟူဘၣ်တ့ၢ်အီၤနီတဘျီဘၣ် ဒီး တုၤလီၤဝဲဒၣ်ဆူ တၢ်ဆၢကတီၢ်ဖုၣ်ကိးအတီၢ်ပူၤ ပှၤကညီသ့ၣ်တဖၣ်မၤဝဲ တၢ်အဒိၣ်ကတၢၢ်တခါန့ၣ်လီၤ.”
တၢ်အဝဲအံၤန့ၣ်မ့ၢ်ဝဲ David Ho, သရၣ်ဒိၣ်စိလၢ ပီၣ်လဲၣ်ပီၣ်တြီၤဂ့ၢ်ဝီ ဖဲ University of Hawaii, တဲဘၣ်ဃး ထံဖီလာ် တၢ်အိၣ်သးကျိၤကျဲအသီတခါ လၢကဘှါရှဲမူခိၣ်ကလံၤသီၣ်ဂီၤတၢ်ဆီတလဲအဂီၢ်န့ၣ်လီၤ.
ဘီမုၢ်စၢဖှိၣ်ကရၢစံးဝဲဒၣ် မၣ်သမံးပီၣ်လဲၣ်မိၢ်ပှၢ်န့ၣ် ခဲကနံၣ်အံၤမ့ၢ်ဝဲ ခၣ်ဘိၣ်သဝံလီၤဒးအအါကတၢၢ်အိၣ်အလီၢ်, စူးသဝံးန့ၢ်ဝဲအစှၤကတၢၢ် ဟီၣ်ခိၣ်ဒီဘ့ၣ် အံမ့ရှ့, ဂာ်သဝံဒီးတၢ်ဆဲးကပီၤ ပျၢ်ထီၣ်တၢ်သဝံသ့ၣ်တဖၣ် လွံၢ်ပူတပူန့ၣ်လီၤ.
မၣ်သမံးပီၣ်လဲၢ်မိၢ်ပှၢ်ဂ့ၢ်ဝီ ပှၤစဲအ့ၣ်ဖိ Will Burt စံးဝဲဒၣ် တၢ်အံၤဟ့ၣ်လီၤဝဲ တၢ်ခွဲးတၢ်ယာ်လီၤဆီတခါ လၢကဒုးစှၤလီၤ အံမ့ရှ့, ဂာ်သဝံဒီးတၢ်ဆဲးကပီၤ ပျၢ်ထီၣ်တၢ်သဝံသ့ၣ်တဖၣ် လၢတၢ်လီၢ်ကိးပူၤဒဲးန့ၣ်လီၤ.
“တၢ်ဂ့ၢ်ကီအံၤအဂံၢ်ခီၣ်ထံးန့ၣ်မ့ၢ်ဝဲ ဖဲကလံၤကျါန့ၣ်ပအိၣ်ဒီးခၣ်ဘိၣ်သဝံအါတလၢကွံာ်အခၢးဒီး တုၤလီၤဖဲမုၢ်မဆါတနံၤအံၤန့ၣ် တၢ်လီၢ်တၢ်ကျဲအံၤမ့ၢ်ဝဲ တၢ်ပာ်ဖှိၣ်တၢ်အလီၢ်မူးမူးနီၣ်နီၣ် အဒိၣ်ကတၢၢ်တတီၤ လၢတၢ်ပာ်ဖှိၣ် ခၣ်ဘိၣ်သဝံပိၣ်ထီၣ်သ့ၣ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤ. တၢ်ပာ်ဖှိၣ်တၢ်အလီၢ်အံၤမ့ၢ်ဝဲ မၣ်သမံးပီၣ်လဲၣ်မိၢ်ပှၢ်န့ၣ်လီၤ.”
ခီပနံၣ်အဖျၢၣ်အါမး မၤကွၢ်ဝဲ တၢ်ဆိကမိၣ်ကျိၤကျဲအသီအံၤ လၢအမ့ၢ် ခီဖျိတၢ်ဆီတလဲဂာ်သဝံအံၤဆူ တၢ်အသံးအကာ်အဃိ ခၣ်ပိၣ်သဝံ လၢအအိၣ်ဖဲ မၣ်သမံးပီၣ်လဲၣ်မိၢ်ပှၢ်အပူၤခဲကနံၣ်အံၤန့ၣ် မ့ၢ်တၢ်မၤစှၤလီၤအီၤကသ့စ့ၢ်ဧါန့ၣ်လီၤ.
Will Burt မ့ၢ်ဝဲ မၣ်သမံးပီၣ်လဲၣ်မိၢ်ပှၢ် ပှၤစဲအ့ၣ်ဖိ အခိၣ်တဂၤ လၢတၢ်မၤကွၢ်တၢ် ခီပနံၣ်သ့ၣ်တဖၣ်အံၤအဂီၢ်န့ၣ်လီၤ.
အဝဲတၢ်မၤလီၢ်, Planetary Technologies, အံၤ သူပာ်ဃာ်လံဝဲဒၣ် မဲးကနံးစံးယါမ် ဂာ်ဖှိၣ် လၢကကျဲးစၢး ဝံာ်တံၢ်ဃာ်ကွံာ်ဝဲ နံၣ်ယၤဖှိၣ်အါမးအခၣ်ဘိၣ်ဒဲးအီးစဲး သ့ၣ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤ. Mr Burt စံးဝဲဒၣ်,
“နပၢနုာ်လီၤဃုာ် အဲးလ်ကလ့(န်) မ့တမ့ၢ် ထးတခါခါ ဖဲမၣ်သမံးအပူၤဒီး ထးအံၤ မ့ၢ်ဝဲ တၢ်မၤဟးဂီၤ အဲးစ့း လၢအတအိၣ် တသ့တခါန့ၣ်လီၤ. မၤဟးဂီၤ မၤလီၢ်မၢ်ဝဲ အဲးစ့း ကျိၤကျဲဒ်သိးဒီး တၢ်မၤဟးဂီၤ မၤလီၤမၢ်ကွံာ် အဲးစ့း ဖဲနဟၢဖၢအပူၤန့ၣ်လီၤ. အဲးလ်ကလ့(န်) ထး အံၤ မၤဟးဂီၤဝဲ ခၣ်ဘိၣ်သဝံ — ခၣ်ဘိၣ်ဒဲးအီးစဲး အဲးစ့း ဖဲမၣ်သမံးပီၣ်လဲၣ်မိၢ်ပှၢ်အပူၤန့ၣ်လီၤ.”
ခီပနံၣ်တနီၤနီၤန့ၣ်သူဝဲဒၣ် တၢ်ဖိတၢ်လံၤအဂုၤအဂၤ ဒ်သိးလၢၢ်သ့ၣ်တဖၣ် မ့တမ့ၢ် တၢ်န့ၢ်ဂံၢ်န့ၢ်ဘါသ့ၣ်တဖၣ် လၢကဒုးအိၣ်ထီၣ် ဂံၢ်ဘါလၢအဒ်သိးသိးဒီးတၢ်အံၤန့ၣ်လီၤ. တနီၤနီၤန့ၣ် သူဝဲဒၣ် ပီၣ်လဲၣ်ထံဃံၣ်ဒီး နီၣ်ဒိးဆှး သ့ၣ်တဖၣ် လၢကစူၢ်သံးကွံာ် ခၣ်ဘိၣ်လၢအလီၤဂာ်လိာ်သးအံၤ လၢအမ့ၢ်ကျိၤကျဲဒ်သိး တၢ်ထူၣ်တၢ်ဘိသ့ၣ်တဖၣ်မၤအီၤဖဲဟီၣ်ခိၣ်န့ၣ်လီၤ.
တၢ်မၤကွၢ်လၢ Planetary Technologies မၤအီၤန့ၣ် ထံၣ်ဘၣ်ဝဲလၢ မဲးကနံးစံးယါမ် ဂာ်ဖှိၣ် န့ၣ် တုၤလီၤခဲကနံၣ်အံၤန့ၣ် အတၢ်မၤဘၣ်ဒိဘၣ်ထံး တၢ်မူတဝၢသ့ၣ်တဖၣ် တအိၣ်ဒ်ဘၣ်န့ၣ်လီၤ.
နာ်သက့ ပှၤတနီၤနီၤန့ၣ် အိၣ်ဒီးတၢ်ဘၣ်ယိၣ်ဘၣ်ဘှီလၢတၢ်အံၤအဂီၢ်န့ၣ်လီၤ.
Meghan Lapp, လၢအမၤတၢ်မၤဖဲ SeaFreeze, တၢ်ဖီၣ်ညၣ်ခီပနံၣ်တဂၤစံးဝဲဒၣ်လၢ တၢ်လီၤဘၣ်ယိၣ်အိၣ်ဒီး တၢ်ဒီသဒၢ ခိၣ်ဃၢၤန့ဆၢၣ်န့ၣ်လီၤ.
“ဖဲပစံာ်လီၢ်နးလီၢ်အပူၤန့ၣ် ပတပၢနုာ်လီၤတၢ်စုၣ်တၢ်ပျၢ်ဘၣ်. ဖဲမၣ်သမံးပီၣ်လဲၣ်မိၢ်ပှၢ်အပူၤန့ၣ် နတပၢနုာ်လီၤတၢ်စုၣ်တၢ်ပျၢ်ဘၣ်. ဒ်နသ့ၣ်ညါအသိး လၢအပူၤကွံာ် ၁၉၇ဝ နံၣ်အခါ ပဒုးအိၣ်ထီၣ် ထံကဆှီသဲစးတၢ်ဘျၢ, Clean Water Act လၢအမ့ၢ် တၢ်မၤလီၤတံၢ် ပအိၣ်ဒီးထံကဆှီဒီး ပတတ့ၢ်နုာ်လီၤ ဂာ်ကသံၣ်သ့ၣ်တဖၣ်ဆူ ပီၣ်လဲၣ်မိၢ်ပှၢ်မၣ်သမံးအပူၤဘၣ်န့ၣ်လီၤ. ဒီးအခဲအံၤ လၢတၢ်ကဖီၣ်ဝံာ်တံၢ်ခၣ်ဘိၣ်သဝံအဂီၢ် ပမ့ၢ်မၤအီၤဒ်အံၤန့ၣ် လၢယဂီၢ်တၢ်အံၤမ့ၢ်ဒ်သိး တၢ်ဟံးမူဒါတအိဘၣ်န့ၣ်လီၤ.”
ခၣ်ဘိၣ်သဝံ အတၢ်ဘၣ်ဒိဘၣ်ထံးအံၤ တၢ်မၤအီၤကန့ၢ်လၢပှဲၤထီၣ်ဘးအဂီၢ် တၢ်ထုးကွံာ် ခၣ်ဘိၣ်သဝံအံၤ အလီၢ်အိၣ်လၢ တၢ်ဘၣ်မၤဖးလဲၢ်ဖးထီ လၢအဒိၣ်န့ၢ်အါန့ၢ် တၢ်မၤအီၤခဲကနံၣ်အံၤန့ၣ်လီၤ.
Professor Ho မ့ၢ်စ့ၢ်ကီး ပှၤဒုးအိၣ်ထီၣ်တၢ်သဃဲၤ, တၢ်ဒုးအိၣ်ထီၣ် C-Worthy, ပနံာ်တၢ်ဖံးတၢ်မၤလၢအတမ့ၢ်တၢ်န့ၢ်ဘျုးန့ၢ်ဖှိၣ်အဂီၢ် တဂၤန့ၣ်လီၤ. ပနံာ်တၢ်ဖံးတၢ်မၤအံၤ ပာ်ဝဲအတၢ်ပညိၣ်သ့ၣ်တဖၣ်လၢ ကသူဝဲ ပီၣ်လဲၣ်သ့ၣ်တဖၣ် လၢတၢ်ဒုးထီဒါ မူခိၣ်ကလံၤသီၣ်ဂီၤတၢ်ဆီတလဲအဂီၢ်န့ၣ်လီၤ.
ကရူၢ်အံၤ တ့ဒုးအိၣ်ထီၣ်ဝဲစဲးဖီကဟၣ် လၢကသမံသမိးကွၢ်ဝဲ တၢ်ထုးကွံာ်ခၣ်ဘိၣ်လၢထံကျိၤ အတၢ်ဘၣ်ဒိဘၣ်ထံးန့ၣ်လီၤ. Professor Ho စံးဝဲဒၣ်,
“တၢ်မၤကွၢ်နီၣ်နီၣ်ကီၢ်ကီၢ်လၢတၢ်မၤတ့ၢ်အီၤခဲကနံၣ်အံၤန့ၣ် ဒီး အလဲၢ်အထီလၢတၢ်မၤအီၤဝံၤန့ၣ်, အိၣ်ဝဲဒီးတၢ်ပူၤဖျဲးဂ့ၤဂ့ၤန့ၣ်လီၤ. တၢ်သံကွၢ်န့ၣ်မ့ၢ်ဝဲ ကိးနံၣ်ဒဲး နမ့ၢ်မၤလဲၢ်ထီၣ်အါထီၣ်အီၤတုၤလၢ ဘံလယၢၢ်အါမးအခါ တၢ်မနုၤကမၤအသးလဲၣ်န့ၣ်လီၤ? ဒီးတၢ်အံၤအိၣ်ဒံးဝဲ ဒ်သိး တၢ်ဃုသ့ၣ်ညါအသိးန့ၣ်လီၤ.”
တၢ်မ့ၢ်မၤဒိၣ်ထီၣ်လဲၢ်ထီၣ်အတကွီၣ်န့ၣ် တၢ်တာ်တၢ် တၢ်ကီတၢ်ခဲ လၢအအိၣ်အါထီၣ်သ့ၣ်တဖၣ်အဂ့ၢ်န့ၣ် အဝဲရှဲပၠးဝဲဒ်အံၤန့ၣ်လီၤ.
“ဂံၢ်ဘါလၢတၢ်လိၣ်ဘၣ်အီၤအံၤ မ့ၢ်ထဲထဲၣ်လဲၣ်န့ၣ် အိၣ်ဒီးတၢ်တာ်တၢ် တၢ်ကီတၢ်ခဲ, တၢ်ဖိတၢ်လံၤ လၢ ပဘၣ်သုးဝ့ၢ်ဝီၤအီၤ, ခီၣ်တဃာ်တၢ်သူၣ်ထီၣ်ဆီလီၤလၢတၢ်လိၣ်ဘၣ်အီၤသ့ၣ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤ. ဒီးတၢ်တာ်တၢ်အဂၤတခါန့ၣ်မ့ၢ်ဝဲ လၢတၢ်အံၤအဂီၢ် မတဂၤကဟ့ၣ်လီၤစ့လဲၣ်, ခီဖျိလၢ ကိးနံၣ်ဒဲးန့ၣ် တၢ်လၢၤဘူၣ်လၢၤစ့ကအိၣ်ဝဲ လၢအထြံလယၢၢ်အါမးအဃိန့ၣ်လီၤ.”
တၢ်ကီတၢ်ခဲသ့ၣ်တဖၣ်အိၣ်ဒံးဝဲအါမးလၢကဘှါရှဲအဂီၢ်နာ်သက့န့ၣ် Planetary ပှၤရဲၣ်ကျဲၤတၢ်အခိၣ် ပှၤစဲအ့ၣ်ဖိ Will Burt စံးဝဲဒၣ် တၢ်ဆၢကတီၢ်တအိၣ်လၢ တၢ်ကမၤယံၤထီၣ်တၢ်ဆၢကတီၢ်အဂီၢ်ဘၣ်န့ၣ်လီၤ.
