Key Points
- More than 100 languages are spoken by our First Nations peoples today.
- Many languages are in danger of being lost forever.
- The latest National Indigenous Languages Survey reports that 31 communities are reawakening their languages.
SBS ayi kuɔny ba pïïrdu ya cɔ̈kpiny në ɣön jïditdu yic në Australia - tïŋ ë thää kedhiɛ ëtënë.
Thoŋ ee tɔ̈ ke ye kë tɔ̈ ke kɔc ku ɣän—aye lueel ke piny acï thoŋ dhiëëth.
Cathy Trindall, raan tɔ̈ në bäny de Akutnhïïm ye Thoŋ de Kɔc Aboriginal ye gam, aci luel ke thoŋ ee biäk ril de ŋiɛc ŋicde looi. Ee kɔc rek kenë ŋïc de kɔc thɛɛr ku bɔ̈ kenë mukthuɔ̈liya de ciɛɛŋ.
“Ee ɣa lɛ̈k ye ɣɛn ë ŋa,” acï lueel.
“Ɣɛn ee raan Gomeroi Murri Yinnar nhiam apɛi bɔ̈ në baŋ tueŋ de NSW, riäth nhial ke tiɔp col ke Narrabri, ku ɣɛn ŋic ke yenë të tɔ̈ ɣɛn thïn në kë cenë rinkiɛ̈, thoŋdiɛ̈, ciɛɛŋdiɛ̈ lɛ̈k ɣɛn ye kën, ku yenë ka tɔ̈ ke ɣɛn tɔ̈ thïn.”
Ke ŋö bï rot looi të cenë thoŋdu nyaai tënë yïn? Yekënë yenë kee kë cï kɔc ke bɛ̈i tueŋ ke wook yök.
AIATSIS Paper and Talk_Kukatj language group. Credit: AIATSIS
Ye thook kaadï ke ye ke jam në Australia?
Thɛɛr ke kɔc Yurop këc bɛ̈n nyuc, ke buɔt ke thook ku thok kɔ̈k ake ye keek jam në Australia yic ëbɛ̈n.
John Gibbs, raan ë gɛ̈i ë Wiradjuri ë bɔ̈ në baŋ ciɛɛm de NSW, ee raan ë tɔ̈ në akutnhom de rïthäc ku piööc yic në AIATSIS, akutnhom de kɔc ë tɔ̈ në Australia ku kɔc ë tɔ̈ në Australia. Aye luel ye wuɔk bë nambaai ke thook tïŋ në kuɛɛr wääcic.
“Na ye yïn thook ë ke wääc apɛi thɔ̈ɔ̈ŋ ke raan ë thoŋ thiääk ke yïn acïï kë luel deetic, ke thook wääc apɛi aake nɔŋ 250,” acï luel.
“Ku na yïn ya, ke thoŋ ee dhöl ë ŋiɛc rëër ëya dɛ̈t. Thoŋ ë Australia ku thoŋ ë America aye thoŋ tök ë thɛɛr yiic, ku ke ɣok kɔc ke Australia ɣok aye röt ŋic apɛi ke tök, acie thoŋ dɛ̈t. Na tïŋ yïn thook në thööŋ de ciɛɛŋ de kɔc, ke ka ye thöŋ ke thook wääc kaa 600 agut cï 800 ye keek luɔ̈ɔ̈i në Australia.”
Yen ciin kënë acï lɔ piny apɛi ke kɔc ke Europe cï bɛ̈n rëër thïn.
AIATSIS’ acï luel lɔn ye thook kaa 123 tɔ̈ në yemɛɛn luui wala ka ye keek bɛɛr tääu në pïïric.
Kënë anɔŋic thook wääc ke Torres Strait.
Aye Leonora Adidi, man ye raan ŋic thook ku ye kɔc waar thook në cam de Torres Strait, ee jam në baŋ ciɛɛm ku ciɛɛm de Torres Strait, kɔc aaye jam në kë cï tɛ̈ɛ̈kic ke ye thoŋ de kɔc thɛɛr.
“Thook ye jam në baŋ ciɛɛm de Torres, kek aye thook ke Papuan... Wok acie röt ye deetic.”
Mɛ̈ɛ̈të thïn në thook lik, thoŋ de Torres Strait Island Creole, ka Yumplatok, ee thoŋ ë kɔc ë piac ke yök. Ke ci yök yɔ̈ɔ̈k akut de Kuɛ̈nyëc ë kɔc Australia ye lueel, ëmɛn yen ee thoŋ de Juurtueŋ ye jam arëëtic, nɔŋ kɔc juëc wär 7000 jam.
Young aboriginal female students sitting with their tutor outdoors in the sun in Australia. Credit: SolStock/Getty Images
Ye të yïndë yen cï thook lɔ thïn?
Në thök de ciɛɛŋ de kɔc ke Europe ke thook juëc aacï määr në kë de lööŋ ke thööŋ de kä cï keek mat në ye thaar kën ku jɛ̈l de mïth në bɛ̈iken yiic ku në akutnhïïmken yiic.
Kɔc aake cï keek pëën bïk jam në thoŋden. Ku thook kɔ̈k aake ye keek lueel në thiaan yic ku ka ye keek lɛɛr në kɔc kor yiic ke cïn kë luelkë.
Në ye köle, thook juëc ye lui në Australia yic ku në Torres Strait aye kɔcdït cï dhiɔp ke jam. Buɔt tök aye keek yök ke tɔ̈u në riääk yic, ku 12 keek aye keek yök në mïth ke ye thoŋ tueŋ.
Thook juëc cie luui aye ke cɔl ‘nïn’.
We call languages that haven't been spoken for some time ‘sleeping’, not dead or extinct. This is because something that is sleeping can be woken up again.John Gibbs, AIATSIS
Thoŋ de pïïr
Në run de 2017, ke Thook Tueŋ ke NSW aacï keek tääu në Löŋ de Thook ke Kɔc thɛɛr yiic.
Löŋ ee gam lɔn ye thook käkë ya biäk de ciɛɛŋ de kɔc ke NSW. Kɔc ke First Nations aye kɔc ye thook käkë muk ku ka nɔŋ yic bïk keek bɛɛr cɔk pïïr ku bïk keek muk.
Aciëŋ ee rot looi.
Cɛɛth cë rɔt loi në ye mɛn në thook ke kɔc ke baai yic ee cë yök ke akuut ke thiɛ̈rdiäk ku tök në ye mɛn atɔ̈ ke cë thookken bɛɛr jɔt ku yökkë kɔc jam.
Ku pïïr de thook tueŋ ee kë ril yic apɛi në kë cenë kɔc ke bɛ̈i tueŋ acie kɔc ye jam në thoŋ tök, acï Aunty Leonora lueel.
Kënë aye lueel lɔn nadë ke thook kɔ̈k aa tɔ̈ ke dït, ku kɔ̈k ayekɔc lik keek jam.
“Në biäk de yök de kuɔɔny ku ba naŋ kë tɔ̈ në baai yic ëbɛ̈n bïk naŋ ajuɛɛr de baai ëbɛ̈n bïk thook käkë bɛɛr cak, kä ril yiic apɛi awär të nɔŋ wok, luelku, kɔc thöŋ ku kɔc jam në thoŋ tök,” acï luel.
2024 Paper and Talk Participants, AIATSIS, and Living Languages. Credit: AIATSIS
Luɔɔi de AIATSIS
Akutnhom de AIATSIS de Australia (ACAL) ee lui kenë akuɔ̈tnhïïm bïk kuɔny në dhuk de thook.
AIATSIS anɔŋic kä cï gɔ̈t, kä ye gɔ̈t ku kä cï röt piŋ ku kä ye tïŋ tënë kɔc thɛɛr ke Europe cï käŋ caath cï röt mat kenë kɔc thɛɛr ku kɔc ke Torres Strait. Kä cï keek gɔ̈t ë piath käkë aa tɔ̈u tënë kɔc ke baai.
ACAL ee wëu ke luɔi ë thää ëbɛ̈n ‘Paper and Talk’ bɛ̈i ëya dɛ̈t, ye kɔc ë gɛ̈t ë wël ë baai bɛ̈i tënë Thukul wën bï kek käken ke thook yök thïn kenë kɔc ŋic thook.
“Në thök de wiik kaa rou ke keek acï dhöl ë gɛ̈tgɛ̈t ë thok looi bïk dhuk ciëën tënë akutnhom bïk dhöl ë gɛ̈tgɛ̈t ë thok jɔɔk,” acï John Gibbs lueel.
Warlpiri Dictionary
Bɛ̈i de thook në thukuul yiic
Na bï thook ya cil, ke ka lëu bïk ya jam në mïth.
Në run de 2022, Thukul Nhomlääu de Gumbaynggirr Giingana acï liepthok—ye thukul tueŋ de kɔc ke baai ke thook kaa rou në NSW.
Mɛ̈̈nth de mɛ̈ɛ̈th ee Cathy Trindall abë lɔ në ye ruɔ̈n kënë yic ku bë piööc de ciɛɛŋ ëbɛ̈n yök.
“Acie kë ë rin ke laai wiir pioc abac Kë bïk piɔ̈ɔ̈c ee na lɔ keek në cäth yic, ke ka bïk dhöl de Nyuɔ̈th deetic. Keek abï wël ke Cäŋ de Käŋ deetic. Keek abïk deetic lɔnadɛ̈ ke rɛ̈c ee biäk de akököl ye keek rek të tɔ̈ kek thïn ku yeŋa kek.”
A classroon at The Gumbaynggirr Giingana Freedom School. Credit: SUSAN
Piööc de thook në wɛ̈ɛ̈rë yic de wël ku gäär yic de wël
Në run de 2012, NAATI (Akutnhom de Kɔc ke Baai ke Kɔc ye Wël ke Thoŋ ku Wël ke Wël ke Kɔc ke Baai) acï luui keke akuma de Australia ku akutnhïïm ke kɔc ke baai bïk ciin de kɔc ye wël waar yiic juak në ajuɛɛr de gɛ̈r de wël ke kɔc ke baai.
Kë yen aköl e bë kɔc ke First Nations kedhie ya luui thïn ku bï yicden ya yök në Australia, në thoŋden.
Lävinia Heffernan ee dɛŋ thok Pintupi-Luritja ku aciëŋ athör thok thok NAATI.
“Wok ee lui kek kɔc cïï thoŋ ë liŋëlith ye guel ke thokden tueŋ... thää kɔ̈k thoŋ ë liŋëlith ee thoŋden ë dhiëc ka dhetem,” acï luel.
“Ëmɛn anɔŋ kɔc ë 96 cï keek gɔ̈t ë thok ë kɔc ë bɛ̈ɛ̈i kɔ̈k yiic ku kɔc ë bɛ̈ɛ̈i kɔ̈k yiic ë 27.”
Në lɔ në amat de kɔc ye wël waar yiic ku kɔc ye wël gɔɔr në ye mɛn, ke Lavinia acï wël thöŋ kenë kek tïŋ cï kek bɛɛr lueel në kɔc yam cï bɛ̈n në bɛ̈i kɔ̈k peei yiic ku kɔc ke bɛ̈i tueeŋ.
“Wok ee dhiëth buk wël waaric ke wok ye mïth... Wok aake ye kɔc tɔ̈ ciɛɛl ye wël waaric tënë kɔc ke bɛ̈i, ku ba keek piŋ ke luel wëlken ee thöŋ ke wëlkuɔ ke dït.”
READ MORE
Ngiyang
Gäät yï rɛ̈ɛ̈c tëdä ka buɔɔth cök në Australia Explained podcast yic ba wël juëc thiekiic ku wël ë lëk alɔŋ rɛ̈ɛ̈r ë pïïrdu yic në Australia.
