တၢ်လၢ ကွဲးဒိခွဲးသဲစးတၢ်ဘျၢ - Copyright law န့ၣ် မ့ၢ်ဝဲတၢ်လၢနသူအီၤသ့ဒီးနီၤလီၤအီၤဖဲကမျၢၢ်တၢ်ဆဲးကျိးတဝၢအဖီခိၣ်သ့ၣ်တဖၣ်န့ၣ် အိၣ်ဝဲဒီးအနီၣ်ထိၣ်သ့ၣ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤ. တၢ်သ့ၣ်ညါနၢ်ပၢၢ်တၢ်လၢ ကွဲးဒိခွဲး (copyright) အံၤ မ့ၢ်တၢ်မနုၤလဲၣ်န့ၣ် အကကဲထီၣ်တၢ်မၤစၢၤလၢ နကဟးဆှဲးတၢ်အိၣ်သးလၢ အလီၤကီသူၣ်ကီသးသ့ၣ်တဖၣ်ဒီး မ့တမ့ၢ် တၢ်အိၣ်သးတၢ်ဂ့ၢ်လၢအပိာ်ထွဲထီၣ်အခံ နးနးကလဲာ်သ့ၣ်တဖၣ်ကသ့ဝဲဒၣ်န့ၣ်လီၤ.
တၢ်လၢ ကွဲးဒိခွဲး (copyright) န့ၣ်မ့ၢ်ဝဲသဲးစးတၢ်ဘျၢအတၢ်ဒီးသဒၢဝဲဒၣ် တၢ်တ့ဒုးအိၣ်ထီၣ် တၢ်ပီးတၢ်လီ တၢ်ဖံးတၢ်မၤသ့ၣ်တဖၣ် လၢအမ့ၢ်ဒ်သိး လံာ်လဲၢ်တၢ်ကွဲး, တၢ်ဂီၤ, တၢ်ဒ့တၢ်အူ, တၢ်သးဝံၣ်ဒီး တၢ်ဂီၤမူသ့ၣ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤ. ဟ့ၣ်လီၤဝဲ ပှၤတ့ဒုးအိၣ်ထီၣ်တၢ် အခီၣ်ထံးကတၢၢ် အခိၣ်တိကတၢၢ် အဆိကတၢၢ်တဂၤန့ၣ် အခွဲးတၢ်ယာ် လၢကသူအီၤအိၣ်ဒီးကျိၤကျဲလီၤတံၢ်လီၤဆဲးသ့ၣ်တဖၣ်, လၢအမ့ၢ်တၢ်နီၤလီၤအီၤဖဲကမျၢၢ်တၢ်ဆဲးကျိးတဝၢ (social media) အဖီခိၣ်န့ၣ်လီၤ.
မ့ၢ်စ့ၢ်ကီးသဲစးတၢ်ဘျၢ လၢအတြီပှၤ လၢအကသူပှၤတဂၤဂၤအတၢ် လၢတအိၣ်ဒီးတၢ်ဃ့ခွဲးဘၣ်န့ၣ်လီၤ.
ကမျၢၢ်တၢ်ဆဲးကျိးတဝၢ (social media) ပီၢ်ရီ Tegan Boorman ဟ့ၣ်လီၤဝဲသဲစးတၢ်ဟ့ၣ်ကူၣ်ဟ့ၣ်ဆူ ပှၤတ့ဒုးအိၣ်ထီၣ်တၢ်ဂ့ၢ်တၢ်ကျိၤ, တၢ်ပီးတၢ်လီ ဒီး တၢ်အမံၤအသၣ်သ့ၣ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤ. ဖဲအီစထြ့လယါကီၢ်ပူၤအံၤ ကန့ၢ်ဘၣ် ကွဲးဒိခွဲး (copyright) အဂီၢ် နတလိၣ်သြီနုာ်လီၤစရီဘၣ် — မ့ၢ်ဝဲတၢ်တမံၤလၢတၢ်န့ၣ်ဘၣ်ကလီအီၤ လၢအကဲထီၣ်အသးဒၣ်ဝဲတဘျီဃီန့ၣ်လီၤ.
Ms Boorman စံးဝဲဒၣ် — “ဖဲအဝဲသ့ၣ်ဆဲးကျံးထုးထီၣ်အီၤဖဲကမျၢၢ်တၢ်ဆဲးကျိးတဝၢ (social media) အဖီခိၣ်လံန့ၣ် ကွဲးဒိခွဲး (copyright) အံၤအသးသမူနုာ်လီၤဝဲဒၣ်န့ၣ်လီၤ. ဒ်သိးဒီး လံာ်လဲၢ်, ပူတၢ်ဒိတၢ်တဲာ်, တၢ်ဒ့တၢ်အူဒီး တၢ်ကွဲးတၢ်ဂီၤ အတၢ်ဖံးတၢ်မၤသ့ၣ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤ. အဃိတၢ်လၢတၢ်ဂီၤဖိတဘ့ၣ်န့ၣ် တၢ်ပာ်ပနီၣ်အီၤဒ်အမ့ၢ် ပှၤကွဲးတၢ်ဂီၤဖိတဂၤ အတၢ်, ဒီး ကွဲးဒိခွဲး (copyright) အံၤအကစၢ်န့ၣ်မ့ၢ်ဝဲဒၣ် ပှၤတ့ဒုးအိၣ်ထီၣ်တၢ်ဂီၤတဂၤအံၤန့ၣ်လီၤ. နာ်သက့ ဒိးသန့ၤထီၣ်အသးလၢ တၢ်အိၣ်သးသ့ၣ်တဖၣ်အဖီခိၣ် တၢ်လီၤဆီအိၣ်ဝဲစှၤကိးခါန့ၣ်လီၤ. အဒိ, ပှၤတဂၤန့ၣ် အမ့ၢ်ဒိတၢ်ဂီၤတခါ လၢအတၢ်ဖံးတၢ်မၤအဂီၢ်တခီ, တၢ်ဂီၤအံၤအကစၢ်န့ၣ်မ့ၢ်ဝဲအတၢ်မၤကစၢ်ဒီး တမ့ၢ်အဝဲသ့ၣ်အနီၣ်ကစၢ်ဒၣ်ဝဲဘၣ်န့ၣ်လီၤ.”
ကမျၢၢ်တၢ်ဆဲးကျိးတဝၢ (social media) ပျဲၢ်စီၣ်တခါစုာ်စုာ်န့ၣ်အိၣ်ဝဲဒီးအနီၣ်ကစၢ်ဒၣ်ဝဲ တၢ်သိၣ်တၢ်သီတၢ်ဘျၢလၢတၢ်ဘၣ်လူၤပိာ်ထွဲမၤထွဲအီၤ လၢအမ့ၢ်တၢ်တဘျၢသ့ၣ်တဖၣ်လၢ ပှၤဒုးအိၣ်ထီၣ် အနီၣ်ကစၢ်စရီ (account) အံၤသးလီၤပလိာ်ဃုာ်ဝဲဖဲ အဝဲနုာ်လီၤအခါန့ၣ်လီၤ.
တၢ်ဘျၢသ့ၣ်တဖၣ်န့ၣ် ညီနုၢ်မ့ၢ်ဝဲဒၣ် သးလီၤပလိာ်ဃုာ်ဒီးပျဲၢ်စီၣ်အံၤအတၢ်နီၤလီၤ တၢ်ဟူးတၢ်ဂဲၤဖံးမၤဝးတရံးအသးသ့ၣ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤ. ပှၤတ့ဒုးအိၣ်ထီၣ်တၢ်ဂ့ၢ်တၢ်ကျိၤအံၤ မ့ၢ်ဝဲတၢ်ဂ့ၢ်တၢ်ကျိၤအံၤအကစၢ်ဒီးပၢဝဲဒၣ်ကွဲးဒိခွဲး, ဘၣ်ဆၣ်သနာ်က့ အဝဲသ့ၣ်သးလီၤပလိာ်လၢအကပျဲပှၤဂုၤပှၤဂၤသ့ၣ်တဖၣ် ကနီၤလီၤအဝဲသ့ၣ်တၢ်ဖံးတၢ်မၤအံၤ ဖဲပျဲၢ်စီၣ်အံၤအဖီခိၣ်န့ၣ်လီၤ.
Facebook ဒီး Instagram ပျဲနၤလၢနနီၤလီၤအဝဲသ့ၣ်တၢ်ဂ့ၢ်တၢ်ကျိၤသ့ၣ်တဖၣ်ဖဲအဝဲသ့ၣ်ပျဲၢ်စီၣ်အဖီခိၣ်မ့ၣ်လၢအဝဲသ့ၣ်ခံခါလၢၤအံၤ ဘၣ်တၢ်ပၢအီၤလၢ Meta ခီပနံၣ် အဃိန့ၣ်လီၤ. အဝဲသ့ၣ်မ့ၢ်နီၤလီၤဘၣ်ဖုး ပှၤအဂၤတဂၤ အတၢ်ဖံးတၢ်မၤန့ၣ်, ပျဲၢ်စီၣ်အံၤပာ်ဖျါဝဲပှၤသ့ၣ်တဖၣ်န့ၣ်အမံၤတဘျီဃီန့ၣ်လီၤ.
ဒ်သိးပှၤဂုၤပှၤဂၤသ့ၣ်တဖၣ် နီၤလီၤ တၢ်ဂ့ၢ်တၢ်ကျိၤအံၤသုတန့ၢ်တဂ့ၤအဂီၢ် တၢ်ဆီလီၤနီၣ်ထိၣ်အိၣ်ဝဲသ့န့ၣ်လီၤ.
ဒ်လဲၣ်ဂ့ၤန့ၣ်, Ms Boorman စံးဝဲဒၣ် တၢ်တခါလၢပှၤတဂၤတ့ထီၣ်အီၤန့ၣ် နကဟံးန့ၢ်ပာ်ထီၣ်အီၤဖဲနကမျၢၢ်တၢ်ဆဲးကျိးတဝၢ (social media) အဖီခိၣ်န့ၣ် အတမ့ၢ်တၢ်ဂ့ၤတခါဘၣ်.
“နနီၤလီၤတၢ်ဂ့ၢ်တၢ်ကျိၤတခါလၢနဆီၣ်လီၤဖဲလံာ်ဖျၢၣ် ‘share’ အလိၤန့ၣ် ဒီးနီၤလီၤအီၤဖဲနပျဲၢ်စီၣ်အဖီခိၣ်, ဒီးနထုးလီၤန့ၢ်တၢ်ဂ့ၢ်တၢ်ကျိၤအံၤဝံၤ ပာ်ထီၣ်ကဒါက့ၤအီၤလၢနနီၣ်ကစၢ်ဒၣ်ဝဲပျဲၢ်စီၣ်အဖီခိၣ် တၢ်ခံခါအံၤအဘၢၣ်စၢၤ တၢ်လီၤဆီ အရ့ဒိၣ်န့ၣ်မ့ၢ်ဝဲ လၢခံန့ၣ် တၢ်ဂ့ၢ်ကီသ့ၣ်တဖၣ်အိၣ်အါထီၣ်သ့ မ့ၢ်လၢ ကမျၢၢ်တၢ်ဆဲးကျိးတဝၢ ပျဲၢ်စီၣ်အံၤ အတၢ်သိၣ်တၢ်သီတၢ်ဘျၢအပူၤန့ၣ် လိၣ်ဘၣ်ဝဲလၢ နၤန့ၣ် နမ့ၢ်တအိၣ်ဒီးအခွဲးဘၣ်သၢပျၢၤန့ၣ် နတီၣ်ထီၣ်ပှၤဂၤအတၢ်တန့ၢ်ဘၣ်, နကတီၢ်ထီၣ်အီၤအဂီၢ် နကဘၣ်မ့ၢ်ဝဲပှၤကွဲးလံာ်ဖိ ပှၤကွဲးတၢ်အံၤအနီၣ်ကစၢ်န့ၣ်ကဘၣ်မ့ၢ်နၤ မ့တမ့ၢ် နကဘၣ်အိၣ်ဒီး လံာ်ပျဲ လဲၣ်စ့ၣ် လၢပှၤကွဲးလံာ်ဖိအံၤ ပျဲနသူအဝဲအတၢ်မၤလၢအဒုးအိၣ်ထီၣ်ဝဲအံၤန့ၣ်လီၤ.”
Paul Murray မ့ၢ်ဝဲပှၤခဲၣ်တၢ်ဂီၤ ပှၤစွဲတၢ်ဂီၤတဂၤဒီးမ့ၢ်စ့ၢ်ကီး ဖၠၣ်စိမိၤပတီၢ် သရၣ်သိၣ်လိ တၢ်ကွဲးတၢ်စွဲတၢ်ဂီၤတဂၤန့ၣ်လီၤ.
တၢ်ခီပတာ် မၤကမၣ်ဝဲ ကွဲးဒိခွဲး သဲစး (copyright law), ဒီးကွဲးဒိန့ၢ်ဝဲတၢ်ဂီၤလၢအဝဲစွဲပာ်အီၤဝံၤတၢ်က့ၤဆဲးကျံးထုးထီၣ်ကဒါက့ၤအီၤဖဲ Facebook အပူၤ လၢအတအိၣ်ဒီးအဝဲအနီၣ်ကစၢ်တၢ်ဟ့ၣ်ခွဲးဘၣ်န့ၣ်လီၤ.
“ပှၤတဂၤန့ၣ် အလဲၤထီၣ်ကွၢ်ကီဝဲဒၣ် ယတၢ်ဒုးနဲၣ်ဖျါတၢ်ဂီၤအမူးတခါ ဒီး ဒိန့ၢ်ဝဲဒၣ် ယတၢ်ဂီၤအံၤ လၢအကံၢ်အစီတဂ့ၤတဝါ တထီၣ်ဘးဘၣ်. ဝံၤန့ၣ် ပာ်ထီၣ်ဝဲဒၣ်ဖဲ Facebook ဒီးကွဲးလီၤဝဲဒီးအခိၣ်တီ လၢအတဘၣ်ဘၣ်. အကဒီးယမံၤနာ်က့တဘၣ်ဘၣ် နာ်က့ တၢ်အနာ်ကတၢၢ်တခါန့ၣ်မ့ၢ်ဝဲ အဝဲသ့ၣ် ကွဲးပာ်ဖျါထီၣ်ဝဲ တၢ်ဂီၤအံၤအဂ့ၢ်အကျိၤလၢ အတဘၣ်လိာ်သးဒီးယတၢ်ပညိၣ်လၢယဒုးနဲၣ်ဖျါတၢ်ဂီၤအမူးအံၤဘၣ်န့ၣ်လီၤ. ယဆဲးကျိးဝဲဒၣ် Facebook ဖဲအဝဲသ့ၣ် တၢ်တီၣ်ဖျါထီၣ်တၢ်ဂ့ၢ်တဆီဒီး လၢ ၂၄နၣ်ရံၣ်အတီၢ်ပူၤန့ၣ် အဝဲသ့ၣ် ထုးလီၤကွံာ်ဝဲဒၣ်တၢ်ဂီၤတၢ်ဂ့ၢ်တၢ်ကျိၤသ့ၣ်တဖၣ်န့ၣ် ခဲလၢာ်န့ၣ်လီၤ.”
နမ့ၢ်အဲၣ်ဒိးနီၤလီၤပှၤတဂၤဂၤအတၢ်မၤတခီ, ကျဲအဂ့ၤကတၢၢ်န့ၣ်မ့ၢ်ဝဲ နကဘၣ်ဃုသ့ၣ်ညါ မ့ၢ်ပှၤတ့ဒုးအိၣ်ထီၣ်တၢ်ဂ့ၢ်တဂၤအံၤ အဲၣ်ဒိးနီၤလီၤအတၢ်ဂ့ၢ်အံၤဒ်လဲၣ်န့ၣ်လီၤ. ညီနုၢ်န့ၣ် နဆဲးကျိးအဝဲသ့ၣ်ဖဲအဝဲသ့ၣ် ကမျၢၢ်တၢ်ဆဲးကျိးတဝၢပျဲၢ်စီၣ်တဆီသ့ဝဲဒၣ်အသိး, အဝဲသ့ၣ်မ့မ့ၢ်ပှၤမံၤဟူသၣ်ဖျါတခီ နဆဲးကျိးအဝဲသ့ၣ်ခီဖျိ အဝဲသ့ၣ်တၢ်ကရၢကရိ ပှၤတီခိၣ်ရိၤမဲရဲၣ်ကျဲၤအဝဲသ့ၣ်တၢ်ဖံးတၢ်မၤပှၤဘၣ်မူဘၣ်ဒါစ့ၢ်ကီးသ့ဝဲန့ၣ်လီၤ.
တၢ်အိၣ်သးအါတက့ၢ်န့ၣ် ပှၤလၢအတ့ဒုးအိၣ်ထီၣ်တၢ်တဂၤအံၤ လိၣ်ဘၣ်ဝဲဒၣ်ယိယိဖိလၢ နက ထဲးဂ် (tag) အဝဲသ့ၣ်အမံၤအသၣ် (username) ဒီး ဘျးစဲကဒါက့ၤဒီးအဝဲသ့ၣ် စရီ (account) န့ၣ်လီၤ.
ဖဲ Australian Copyright Act ကွဲးဒိခွဲးသဲစးတၢ်ဘျၢအဖီလာ်န့ၣ် တၢ်အိၣ်သးတနီၤနီၤန့ၣ်တၢ်ပျဲပူၤအီၤအိၣ်ဝဲဒၣ် လၢအမ့ၢ်ဒ်သိး နသူပှၤတဂၤန့ၣ် အတၢ်ဖိတၢ်လံၤလၢအတမၤဘၣ်ဒိအဝဲသ့ၣ်ကွဲးဒိခွဲး copyright ဘၣ်သ့ဝဲန့ၣ်လီၤ.
Alex Solo မ့ၢ်ပှၤဒုးအိၣ်ထီၣ်သဃဲၤ, Sprintlaw သဲးစးဝဲၤကျိၤတဂၤန့ၣ်လီၤ. အဝဲစံးဝဲဒၣ် တၢ်ပျဲပူၤအီၤသ့တခါအံၤအိၣ်ဝဲဖဲတၢ်ဘျၢလၢတၢ်ကိးအီၤ ‘fair dealing’ သဲစးတၢ်ဘျၢအဖီလာ်န့ၣ်လီၤ.
“အဒိန့ၣ်, ပျဲဝဲဒၣ် တၢ်ကစီၣ် တၢ်ကရၢကရိသ့ၣ်တဖၣ် မ့တမ့ၢ် ကူၣ်သ့ဝဲၤကျိၤ ကၠိသ့ၣ်တဖၣ် ကသူအဝဲသ့ၣ် ပှၤဂုၤပှၤဂၤအတၢ်ဖိတၢ်လံၤအံၤ လၢအတလိၣ်ဘၣ်အိၣ်ဒီးတၢ်ဟ့ၣ်ခွဲးအၢၣ်လီၤဘၣ်, မ့ၢ်လၢအပာ်ဖျါဝဲဒ်အမ့ၢ် တၢ်သူတၢ်ပီးတၢ်လီအံၤအတၢ်ပညိၣ်န့ၣ် မ့ၢ်ဝဲဒၣ်လၢကမျၢၢ်အဘျုးအဖှိၣ်အဂီၢ်အဃိန့ၣ်လီၤ. ပအိၣ်စ့ၢ်ကီးဒီးတၢ်ပျဲပူၤအဂၤတမံၤ လၢအမ့ၢ်ဒ်သိး တၢ်ဂဲၤဒိမၤလီၤနံၤတၢ်ဒီး တၢ်ကွဲးလီၤနံၤတၢ် အတၢ်ဂ့ၢ်တၢ်ကျိၤ တၢ်ပီးတၢ်လီသ့ၣ်တဖၣ်န့ၣ် ပျဲဝဲဒၣ် ပှၤတဲလီၤနံၤတၢ်ဖိ မၤလီၤနံၤတၢ်ဖိသ့ၣ်တဖၣ်ကသူအီၤ ဖဲအလီၢ်အိၣ်အသိးဒ်တၢ်ပာ်ပနီၣ်အနီၣ်ထိၣ်အသိးန့ၣ်လီၤ.”
နနီၤလီၤပှၤတဂၤဂၤ အတၢ်မၤတၢ်ပီးတၢ်လီ လၢအပူၤဖျဲးသ့ ကျိၤကျဲအဂၤတခါန့ၣ်မ့ၢ်ဝဲဒၣ်တၢ်နီၤလီၤအီၤဖဲ Creative Commons licence ပှၤတ့ဒုးအိၣ်ထီၣ်တၢ်လံာ်ပျဲအဖီလာ်န့ၣ်လီၤ. တၢ်သ့ၣ်တဖၣ်န့ၣ်မ့ၢ်ဝဲ တၢ်ဖိတၢ်လံၤလၢတၢ်ဃုထံၣ်န့ၢ်အီၤဖဲအီးလဲအပူၤလၢတၢ်ပာ်ဖှိၣ်ဒီသဒၢဃာ် ကွဲးဒိခွဲး (copyright) န့ၣ်လီၤ.
ဘၣ်ဆၣ်သနာ်က့ Mr Solo စးဝဲဒၣ်, တၢ်ပီးတၢ်လီတၢ်ဂ့ၢ်တၢ်ကျိၤအံၤ တၢ်သူအီၤသ့လၢတလိၣ်အိၣ်ဒီးတၢ်ဟ့ၣ်ခွဲးဘၣ်နာ်သက့ ဖဲ Creative Commons licence လံာ်တၢ်ပျဲအဖီလာ်န့ၣ် ပှၤတ့ဒုးအိၣ်တၢ်ပီးတၢ်လီ တၢ်ဂ့ၢ်တၢ်ကျိၤအံၤမ့ၢ်ပှၤပၢဝဲဒၣ် ကွဲးဒိခွဲး (copyright) ဒ်အဃိ, အလီၢ်အိၣ်လၢနကဘၣ်ဟ့ၣ်လီၤပာ်ဖျါ အဝဲသ့ၣ် အမံၤအသၣ်န့ၣ်လီၤ.
လံာ်တၢ်ပျဲသ့ၣ်တဖၣ် ကလုာ်အိၣ်လီၤဆီလိာ်အသး အဃိ မၤလီၤတံၢ် မ့ၢ်တၢ်ပျဲအံၤဘၣ်လိာ်အသးဒီး နတၢ်ပညိၣ်စ့ၢ်ကီးဧါန့ၣ်လီၤ. ဘၣ်ဃးတၢ်ဂ့ၢ်အံၤ Mr Solo ရှဲပၠးဝဲဒ်အံၤ—
“ယပာ်ထီၣ်ယတၢ်ဂီၤဖဲ အီးလဲအပူၤဒီး ဟ့ၣ်ဂံၢ်ဘါပှၤကညီသ့ၣ်တဖၣ်လၢအကသူအီၤ. နာ်က့ ယတဲအီၤသ့ဝဲဒၣ်လၢ, တၢ်အံၤအိၣ်ဝဲဒၣ်ဖဲ Creative Commons license လံာ်တၢ်ပျဲအကလုာ်လီၤတံၢ်လီၤဆဲးတခါခါအဖီလာ်, လၢအမ့ၢ် နသူအီၤသ့ဒၣ်ထဲလၢနီၣ်ကစၢ်အဂီၢ် တမ့ၢ်လၢ တၢ်ဆါတၢ်ပှ့ၤအဂီၢ်ဘၣ်န့ၣ်လီၤ. နမ့ၢ်အဲၣ်ဒိးသူအီၤလၢ တၢ်ဆါတၢ်ပှ့ၤအဂီၢ် လၢနကပာ်ဖျါထီၣ် နတၢ်ပနီၣ် (brand) အဂီၢ်တခီ, နကဘၣ်ဟ့ၣ်လီၤအပှ့ၤန့ၣ်လီၤ. နာ်သက့ မ့မ့ၢ်ထဲဒၣ်လၢ နီၣ်ကစၢ်တဂၤသူအီၤအဂီၢ်တခီန့ၣ် အတလိၣ်ဘၣ် သူအီၤသ့ဝဲန့ၣ်လီၤ. ပဟ့ၣ်ဂံၢ်ဟ့ၣ်ဘါ ပှၤတ့ဒုးအိၣ်ထီၣ်တၢ်ဂ့ၢ်တၢ်ကျိၤ တၢ်ပီးတၢ်လီသ့ၣ်တဖၣ် မ့တမ့ၢ် ပှၤသူပှၤအဂၤတဂၤ တၢ်ပီးတၢ်လီသ့ၣ်တဖၣ် လၢအကသမံသမိးလီၤတံၢ် တၢ်ဟ့ၣ်ခွဲးလံာ်ပျဲဒီး မ့ၢ်အိၣ်ဒီး Creative Commons တၢ်ဟ့ၣ်ခွဲးလၢအတကွီၣ်လဲၢ်တုၤအဝဲသ့ၣ်သူအီၤသ့တခီ, တၢ်အဂ့ၤကတၢၢ်န့ၣ်မ့ၢ်ဝဲတၢ်ဃ့ခွဲးကိးဘျီဒဲးန့ၣ်လီၤ.”
လၢနကသူဝဲဒၣ် Creative Commons လံာ်တၢ်ပျဲဒီး တၢ်ဂီၤတဘ့ၣ်အဂီၢ်မ့ၢ်ဂ့ၤ, နဟးကွၢ်ဃုထံၣ်န့ၢ်တၢ်ဂီၤဖဲ Google အပူၤမ့ၢ်ဂ့ၤ ကလဲၤဆီၣ်အီၤလီၤဖဲ ‘Tools’ အလိၤ ဒီး ဃုထၢ ‘Creative Commons Licences’ သ့ဝဲန့ၣ်လီၤ.
တၢ်လၢ ကွဲးဒိခွဲး (copyright) န့ၣ် ဘၣ်ဘျးလိာ်စ့ၢ်ကီးအသးဒီး တၢ်ဒ့တၢ်အူ လၢတၢ်သူအီၤဖဲ ကမျၢၢ်တၢ်ဆဲးကျိးတဝၢ တၢ်ဂီၤမူသ့ၣ်တဖၣ်ဒီး တၢ်ဂီၤသ့ၣ်တဖၣ်အပူၤန့ၣ်လီၤ.
Mr Solo စံးဝဲဒၣ် ဖဲအပူၤကွံာ်တယံၤဒ်ဘၣ်ဒၣ်လဲာ်န့ၣ် တၢ်သူ တၢ်ဒ့တၢ်အူ တၢ်သူၣ်ဝံၣ်သးဆၢန့ၣ် တၢ်မၤဃံးထီၣ်အီၤ ဒ်အမ့ၢ်တၢ်ကဘၣ်ဃ့ခွဲးလၢ ပှၤကွဲးထုးထီၣ်တၢ်သးဝံၣ်အကစၢ်အအိၣ်, ဒီးညီနုၢ် မ့ၢ်တၢ်တခါလၢ အကဲထီၣ်တသ့ဘၣ်န့ၣ်လီၤ.
“အခဲအံၤ ပျဲၢ်စီၣ်တနီၤနီၤ လၢအမ့ၢ်ဒ်သိး Instagram ဒီး TikTok န့ၣ် သူၣ်ထီၣ်ဝဲဒၣ်ဒီး တၢ်သူၣ်ဝံၣ်သးဆၢအလံာ်ရိဒၢးသ့ၣ်တဖၣ်ဒီး မၤန့ၢ်ဝဲတၢ်သးလီၤပလိာ် အါအါဂီၢ်ဂီၢ်ဒီး ပှၤသးဝံၣ်တၢ်ဖိလၢအမံၤဟူသၣ်ဖျါသ့ၣ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤ. အဝဲသ့ၣ်တၢ်သးဝံၣ်အပှ့ၤန့ၣ် Instagram ဒီး TikTok ရဲၣ်ကျဲၤမၤန့ၢ်အီၤန့ၣ်လီၤ. မ့ၢ်လၢတၢ်အံၤအဃိ တဘျီတခီၣ် ပထံၣ်ဘၣ် တၢ်သးဝံၣ်လၢအမံၤဒိၣ်သ့ၣ်တဖၣ် ပှၤမုၢ်ဆ့ၣ်မုၢ်ဂီၤဖိသ့ၣ်တဖၣ်နီၤလီၤသူအီၤအိၣ်ဝဲန့ၣ်လီၤ. နာ်သက့ နမ့ၢ်သူတၢ်သးဝံၣ်လၢ အတအိၣ်ဖဲ တၢ်သူၣ်ဝံၣ်သးဆၢအလံာ်ရိဒၢးအပူၤဘၣ်ဒီး အိၣ်လၢပျဲၢ်စီၣ်အံၤအချၢတခီ, နတၢ်အိၣ်သးအိၣ်ဒ်ဝဲဒၣ် လၢအမ့ၢ် အလီၢ်အိၣ်လၢနကဘၣ်ဃ့ခွဲး ဒီးတၢ်သးဝံၣ်အံၤအကစၢ်န့ၣ်လီၤ.”
နမ့မ့ၢ်ပှၤလၢအတ့ဒုးအိၣ်ထီၣ်တၢ်ဂ့ၢ်တၢ်ကျိၤတခီန့ၣ်ကမၤသးဒ်လဲၣ်? ဒ်သိးပှၤသုတခီပတာ်မၤကမၣ် နကွဲးဒိခွဲး (copyright) တဂ့ၤအဂီၢ် နကဟ့ၣ်ဂံၢ်ဟ့ၣ်ဘါအဝဲသ့ၣ်ဒ်လဲၣ်?
နမၤသ့တမံၤန့ၣ်မ့ၢ်ဝဲ ဒ်သိးနတဲဒုးသ့ၣ်နီၣ်ထီၣ်ပှၤကညီသ့ၣ်တဖၣ်အသိး ဖဲနတၢ်ဂ့ၢ်အဖီလာ်န့ၣ် ပာ်လီၤဃုာ်ဒီး ကွဲးဒိခွဲး (copyright) အတၢ်ပနီၣ် လၢအမ့ၢ်လံာ်မဲာ်ဖျၢၣ် - C ဖဲဝးကဝီၤဖျၢၣ်ဖိအပူၤ မ့တမ့ၢ် ဘၣ်တခီ ဖဲနတၢ်ဂ့ၢ်အဖီလာ်န့ၣ် နကွဲးလီၤလံာ်ဒ်အမ့ၢ် ‘မ့ၢ်တဃ့ခွဲးဘၣ်ဒီးသူအီၤတန့ၢ်ဘၣ်’ သ့ဝဲန့ၣ်လီၤ.
လၢကဒီသဒၢ နတၢ်ဖံးတၢ်မၤ တၢ်ဂီၤသ့ၣ်တဖၣ်အဂီၢ် Paul Murray ဟ့ၣ်ကူၣ်ပာ်ဝဲ တၢ်ရဲၣ်တၢ်ကျဲၤခိၣ်သ့ၣ်အိၣ်ဝဲတဘျုးခါန့ၣ်လီၤ.
“အဆိကတၢၢ်န့ၣ်, တဘၣ်ပာ်ထီၣ်တၢ်ဂီၤလၢ အအိၣ်ဒီးအကံၢ်အစီဂ့ၤဂ့ၤတဂ့ၤ, တဘၣ်ပာ်ဖျါတၢ်တ့တၢ်ဂီၤအံၤအတၢ်မၤခဲလၢာ်ဘၣ်. ခံခါတခါန့ၣ်, မၤနီၣ်ပာ်တၢ်ဂီၤသ့ၣ်တဖၣ် ဒီးအတၢ်ပနီၣ်တခါခါ. သၢခါတခါန့ၣ်, မၤလီၤတံၢ်လၢ နပာ်လီၤနတၢ်ဂီၤအံၤ အဂ့ၢ်အကျိၤလီၤတံၢ်လီၤဆဲးမူးမူးနီၣ်နီၣ်, နာ်သက့ တမ့ၢ်တၢ်တ့တၢ်ဂီၤအံၤအတၢ်မၤခဲလၢာ် အဂ့ၢ်အကျိၤဘၣ်. ကမျၢၢ်တၢ်ဆဲးကျိးတဝၢ ပျဲၢ်စီၣ်သ့ၣ်တဖၣ်အါတက့ၢ်အိၣ်ဒီး တၢ်ပာ်ဖျါမုၢ်နံၤမုၢ်သီနာ်သက့ နပာ်လီၤတၢ်ဂီၤဒ်သိး — တၢ်ဂီၤလၢအပတီၢ်ဖဲနစွဲအီၤအဖၢမုၢ်, ဒ်အမ့ၢ်တၢ်ပာ်ဖျါတၢ်အုၣ်ကီၤလၢ နမ့ၢ်ပှၤတ့ဝဲဒၣ်တၢ်ဂီၤအံၤန့ၣ်လီၤ.”
မ့ၢ်ပာ်လီၤတၢ်ဒီသဒၢဒ်သိးအံၤသ့ၣ်တဖၣ်ဒၣ်လဲာ်, တၢ်ခီပတာ်မၤကမၣ် ကွဲးဒိခွဲး (copyright) အသဲစးတၢ်ဘျၢသ့ၣ်တဖၣ်အိၣ်ဝဲဒၣ်ကိးဆၢကတီၢ်ဒဲးန့ၣ်လီၤ.
နမ့ၢ်နာ်လၢ ပှၤတဂၤဂၤ ခီပတာ်နတၢ် ကွဲးဒိခွဲး (copyright) ဒိၣ်ဒိၣ်မုၢ်မုၢ်န့ၣ်, Tegan Boorman ဟ့ၣ်ကူၣ်ဝဲဒၣ်လၢ နကဟးဆှဲး တၢ်လဲၤနုာ်တဲဖျါထီၣ်တၢ်ဂ့ၢ်အံၤဖဲကမျၢၢ်တၢ်ဆဲးကျိးတဝၢအပူၤဒီး တဲလၢ ပှၤတဂၤန့ၣ် ဟံးန့ၢ်နတၢ်ဂီၤ ဟံးန့ၢ်နတၢ်ဂ့ၢ်တၢ်ကျိၤ, တဘၣ်မၤအီၤဒ်အံၤတဂ့ၤ, နီၣ်နီၣ်တခီ မၤန့ၢ်ဆိတၢ်ဟ့ၣ်ကူၣ်ဟ့ၣ်ဖးလၢသဲစးဂ့ၢ်ဝီပှၤဟ့ၣ်ကူၣ်ဟ့ၣ်ဖးတၢ်အအိၣ်တက့ၢ်.
ကမျၢၢ်တၢ် ဆဲးကျိးတဝၢ အပျဲၢ်စီၣ်သ့ၣ်တဖၣ် မၤစၢၤနၤလၢတၢ်ဂ့ၢ်အံၤသ့ဝဲစ့ၢ်ကီးအဂ့ၢ်န့ၣ် ပီၢ်ရီ Ms Boorman ရှဲပၠးဝဲဒ်အံၤန့ၣ်လီၤ.
“ကမျၢၢ်တၢ်ဆဲးကျိးတဝၢ ပျဲၢ်စီၣ်အါမးလၢအအိၣ်ဒီး ဝဲၤဒ့လၢတၢ်တီၣ်ဖျါထီၣ် ပှၤခီပတာ်မၤကမၣ်ကွဲးဒိခွဲးအဂီၢ်န့ၣ်လီၤ. နမ့ၢ်တီၣ်ဖျါထီၣ်တၢ်ခီပတာ်မၤကမၣ်တၢ်ဘျၢအံၤတဘျီ, ညီနုၢ်န့ၣ် ပျဲၢ်စီၣ်သ့ၣ်တဖၣ်အံၤ ဃိသ့ၣ်ညါထံဝဲတၢ်ဂ့ၢ်တၢ်ကျိၤတဆီဘၣ်တဆီဒ်သိးကထုးကွံာ်ဝဲတၢ်ဂ့ၢ်အံၤအဂီၢ်န့ၣ်လီၤ. တၢ်အိၣ်သးတနီၤနီၤန့ၣ်, အဝဲသ့ၣ် ပတုာ်ကွံာ်ပှၤအဝဲန့ၣ် (account) အစရီပျဲၢ်စီၣ်န့ၣ်လီၤ.”
လၢထံချၢကီၢ်ချၢအပတီၢ်မ့ၢ်ဂ့ၤ, တမ့ၢ်ဘၣ်မ့ၢ်ဂ့ၤ, တၢ်မ့ၢ်ခီပတာ် မၤကမၣ် ကွဲးဒိခွဲး သဲစး (copyright laws) န့ၣ် တၢ်ဘၣ်တၢ်ကမၣ်ဒိၣ်ဒိၣ်မုၢ်မုၢ်အိၣ်စ့ၢ်ကီးဝဲဒၣ်န့ၣ်လီၤ. တၢ်ခီပတာ်မၤကမၣ် ကွဲးဒိခွဲး (copyright) န့ၣ် တၢ်ဟံးဂ့ၢ်ဝီအီၤသ့ဒီး အိၣ်ဒီးတၢ်ဘၣ်ဟ့ၣ်စ့အီၣ်လီးသ့ဝဲဒၣ်, လီၤဆီဒၣ်တၢ် ပှၤတဂၤဂၤလၢ အမၤန့ၢ်ဘၣ်တၢ်ဘျုးတၢ်ဖှိၣ်ခီဖျိ အသူပှၤတဂၤဂၤ အတၢ်ဖံးတၢ်မၤအတၢ်ဂ့ၢ်တၢ်ကျိၤ အတၢ်ပီးတၢ်လီသ့ၣ်တဖၣ်အဃိန့ၣ်လီၤ.
Alex Solo စံးဝဲဒၣ် ဘၣ်ဃးပတၢ်မၤ ကွဲးဒိခွဲးအဂီၢ် တၢ်လၢ ပသမံသမိးအီၤသ့ ထီဘိသ့ၣ်တဖၣ် အိၣ်ဝဲဒၣ်န့ၣ်လီၤ.
“အမ့မ့ၢ်ဝဲဒၣ်တဂီၤတဘ့ၣ် မ့တမ့ၢ် တၢ်ဒုးအိၣ်ထီၣ်တၢ်အက့ၢ်အဂီၤတခါ မ့တမ့ၢ် တၢ်ကွဲးတၢ်ဂ့ၢ်တၢ်ကျိၤတခါတခါန့ၣ်, ပဟ့ၣ်ဂံၢ်ဟ့ၣ်ဘါ ပှၤတ့ဒုးအိၣ်ထီၣ်တၢ်သ့ၣ်တဖၣ်အံၤ ကခိးကွၢ်ဝဲဒၣ်အဝဲသ့ၣ်တၢ်ဖံးတၢ်မၤအံၤန့ၣ်လီၤ. ဝဲၤကျိၤဝဲၤဒ့လၢအအိၣ်ခိးကွၢ်တၢ်ဒ်အံၤသ့ၣ်တဖၣ်အိၣ်ဝဲနာ်သက့ နခိးကွၢ်အီၤလၢနနီၣ်ကစၢ်ဒၣ်ဝဲသ့စ့ၢ်ကီးန့ၣ်လီၤ. နဟးကွၢ်ဃုအီၤဖဲ Google တၢ်ကွၢ်ဃုတၢ်ဂီၤအပူၤသ့ဒီး နကထံၣ်ဘၣ်ဝဲတၢ်လီၢ်တၢ်ကျဲကိးခါဒဲးလၢပှၤသူနတၢ်ဂီၤ, တၢ်ဂ့ၢ်တၢ်ကျိၤသ့ၣ်တဖၣ်ဒီး နဆဲးကျိးပှၤသ့ၣ်တဖၣ်အံၤသ့, မ့မ့ၢ်ဘၣ်တခီ နကွၢ်အီၤဖဲ န ဘျီၣ်ဂ် (blog) တၢ်ကွၢ်ဃုတၢ်ဂ့ၢ်တၢ်ကျိၤအပူၤသ့ ကွၢ်ဃုမ့ၢ်မတၤတဂၤသူနတၢ်ဂီၤ, နတၢ်ကွဲးလဲၣ်န့ၣ်လီၤ. တၢ်သ့ၣ်တဖၣ်အံၤမ့ၢ်ဝဲကျိၤကျဲလီၤဆီလိာ်သးသ့ၣ်တဖၣ်လၢနမၤအီၤသ့ဝဲန့ၣ်လီၤ.”
