Cua tsis huv

Haze shrouds the skyline of lower Manhattan and One World Trade Center (Getty)

Haze shrouds the skyline of lower Manhattan and One World Trade Center Source: Getty / Gary Hershorn

Dab tsi ua rau cua tsis huv? Leej twg yog cov yuav raug teeb meem tshaj plaws los ntawm tej cua tsis huv? Yuav ua rau muaj mob nkeeg dab tsi thiab ho muaj tej xub ke daws tej teeb meem no li cas?


Cua tsis huv yog dab tsi

Raws li ntiaj teb lub koom haum tswj dej num noj qab haus huv (World Health Organisation - WHO) hais ces yog ib co kev siv ib yam khoom dab tsi sab hauv tsev (siv gas, rauv taws kom sov etc) los yog sab nraum zoov ntawm ib co chaw twg uas paug tsuas rau tej cua tsis huv. Vim muaj tej khoom me me sib xyaw nrog tej teev dej me me xyaws raws tej cua uas yus ua pa nqus mus rau yus lub ntsws uas xam raws li cov particulate matter (PM) uas me dua 2.5 micrometers.

Tim dab tsi ua rau cua tsis huv

Cov kev siv tej twj tsis huv li qhov cub tsis huv, rauv taws, siv fossil fuels li gas, roj zeb ntsuam thiab roj tsheb, khaub zeeg cua plua tshauv, pa roj tsheb, tej pa tso ntawm tej chaw tsim khoom ua lagluam industry, tej hav zoov kub hnyiab, thiab cov kev hlawv khoom seem txeej yog cov ua rau tej cua tsis huv.

Qhov chaw twg hauv ntiaj teb cua huv thiab cua tsis huv

Raws li IQAIR daim duab ntawm nws lub vas sab tau qhia txog tej cua huv thiab tsis huv hauv ntiaj teb no ces pom tau tias cov teb chaws sab hnub poob ntawm Europe mus rau teb chaws Meskas thiab Canada, Japan thiab Australia nrog rau New Zealand yog cov chaw muaj cua huv dua. Ua ke no los kuj pom tias tej teb chaws South Asia, Southeast Asia, thiab East Asia qee lub (Suav tuam tshoj, Korean Pennisula) yog cov chaw uas cua tsis huv.

Raws li Tsab ntawv cej luam 2023 I-Q-Air World Air Quality Report tau teev cov teb chaws 130 tawm lub raws cov cua huv thiab cua tsis huv.

Ces Bangladesh yog thawj lub teb chaws cua tsis huv tshaj plaws, Pakistan yog lub ob thiab India ces yog lub 3 sib law liag. Hos Nplog ces tau zum 21, Cob tsib tau zum 22, Thaib tau zum 36 thiab Cambodia tau zum 37 ntawm cov teb chaws uas cua tsis huv.

Tab sis cov teb chaws uas cua huv tshaj plaws thawj uas tau zeeg ib yog French Polinesia, thiab New Zealand tau zum 6 thiab Australia yog lub tau zum 7.

Cua tsis huv muaj teeb meem ntau tshaj plaws rau cov neeg twg

Dr Rachel Tham uas yog ib tug neeg teeb txheeb paub zoo txog tej kab mob sib kis ntawm tej chaw ib puag ncig ntawm tsev kawm qib siab lub tuam chav tswj cov hauj lwm kho mob thiab pej xeem thiab ntiaj teb txoj kev noj qab haus huv hasi tias tej neeg lub cev tsis muaj zog, tej poj niam muaj/xeeb me nyuam thiab tej me nyuam yaus yog cov cov raug teeb meem los ntawm tej cua tsis huv ntau tshaj plaws.

Cua tsis huv ua rau tej zaum yuav muaj mob dab tsi rau yus

Ntiaj teb lub koom haum tswj dej num noj qab haus huv (WHO) yeej tau qhia tias cua tsis huv hauv tej vaj tse thiab tej ib puag ncig tau ua rau neeg thoob ntiaj teb tas sim neej sai tshaj qhov tsim nyog txhua txhua lub xyoos twg txog li 7 million tus. Nws tseem tau qhia ntxiv tias tej zaum tej cua tsis huv no yuav ua rau mob stroke, mob cancer ntsws, mob plawv thiab mob hawb pob tau thiab.

Dr Fay Johnston uas yog tib tug kws kho mob paub zoo txog zej tsoom txoj kev noj qab haus huv thiab tej kab mob sib kis ntawm ib chaw ib puag ncig ntawm lub koom haum Centre for Safe Air hais tias ''yog pheej tau tej cua tsis huv no ntev tuaj ntxiv ces yuav muaj cib fim muaj tau ntau yam mob li mob plawv, mob dementia thiab mob tau stroke thiab.''

Lub caij uas muaj pov thawj ntau zuj zus tuaj qhia tias cua tsis huv yuav ua rau tsis tau txais kev noj qab nyob zoo rau yus lub paj hlwb rau ib ntus luv luv thiab ntev ntxiv tuaj, tej kws paub zoo txog cov noj qab nyob zoo thiab kho mob thiaj nqua hu kom tsoom fwv Australia kub siab tshaj no los pov puag neeg Australia ntev ntxiv tom ntej.

Elaine Luthi uas yog UNICEF tus coj ntawm cheeb tsam East Asia thiab Pacific uas tswj cov hauj lwm Communication hais tias tej cua tsis huv yeej muaj teeb meem rau tej me nyuam yaus ntau heev ntawm cheeb tsam no.
Yog muaj teeb meem rau tej me nyuam ntawm tej cuab yig txom nyem, uas yuav tsis tau tej qhov cub huv siv, yuav tsis tau ntaub npog qhov ntswg, thiab yuav tsis tau tej twj lim cua huv siv yog cov yuav tsis tau txais kev noj qab nyob zoo, yuav muaj teeb meem rau lawv txoj kev kawm thiab muaj teeb meem rau lawv lub neej pem suab.
UNICEF Regional Chief of Communication for East Asia and the Pacific, Elaine Luthi.
Dr Tham hais tias ''tej zaum peb kuj nqus tau tej cua tsis huv no ntawm qhov ntswg dhau mus rau lub hlwb ces tej zaum yuav ua rau hlwb ho tau, thiab yuav muaj kev txawv txav rau lub hlwb ntev ntxiv tuaj. Thiab tseem yuav tau teeb txheeb kom ntau ntxiv seb ho puas yuav ua rau mob tau cov mob Parkinson los yog Alzheimer li cas,''

''Thiab raws li peb tau teeb txheeb lawm ces pom tau tias tej me nyuam nyob ntawm tej chaw txom nyem nyob ze kev tsheb loj yog cov tau cov zauv NAPLAN tsawg dua.''

Tsis tas li ntawd los yeej tau muaj ntau cov kev teeb txheeb ntawm teb chaws Meaks thiab Denmark los yeej tau qhia tias muaj kev cuam tshuam ntawm tej traffic ua rau tej me nyuam kawm tsis tau ntawv zoo thiab. Uas yeej tseem muaj ib txhiab kev teeb txheeb tseem txheeb txog tej no thiab yeej tau muaj qee cov hais tias tej cua tsis huv yuav ua rau mob tau dementia thiab.

Lub koom haum Centre for Safe Air yeej tau kwv yees tias tej cua siv coj los rauv hauv tsev kom sov lub caij ntuj no yeej muaj feem cuam tshuam ua rau muaj tej neeg Australia txij li 500 txog 1500 tus tas sim neej ntxov dua qhov tsim nyog ib lub xyoos twg thiab.

Tsoom fwv tsim nyog daws tej teeb meem no li cas

Dr Johnston hais tias tsim nyog tsoom fwv Australia yuav tau tsim kom tau tej cai zoo los tswj tej xwm txheej huab cua. Vim tej huab cua pauv hloov tau ua rau muaj hav zoov kub hnyiab ntau ntxiv tuaj thiab muaj ceem ntau ntxiv tuaj.

Vim raws li lub chaw teeb txheeb Grattan Institute tau kwv yees ces cov hav zoov kub hnyiab 5 xyoos dhau los (2019-2020 Black Summer bushfires) ces tej pa cua tsis huv yeej tau ua rau muaj neeg txog li ntawm 2000 tus raug coj mus kho ntawm tsev kho mob cuam tshuam txog cov kev mob ntsws thiab tau ua rau muaj neeg txog li 417 tus tas sim neej.

Dr Fay Johnston ntawm lub koom haum Centre for Safe Air thiaj hais tias:
Peb yuav tau kub siab los daws tej xwm txheej huab cua pauv hloov, txog tej carbon pollution, txo cov CO2 (Carbon dioxide) thiab tig mus siv hluav taws xob, tso tseg tsis txhob siv cov tshuab combustion engine raws li qhov peb muaj peev xwm ua tau. Tsis tas li ntawd los yeej muaj peev xwm los siv ntau yam cai coj los pab kom tej neeg kub siab siv cov public transport kom txo tsis txhob siv tsheb ntau los sis tig mus siv tej tsheb siv hluav taws xob.
Dr Fay Johnston, Centre for Safe Air

Peb tej neeg ntiag tug tsim nyog ua dab tsi pab

Siv tej twj lim cua kom huv, siv ntaub npog qhov ncauj, siv lwm txoj xub ke pab kom yus mus tau ntawm ib qho chaw rau lwm qhov chaw li taug kev, caij tsheb public transport (buses, trains, bycycles) kom pab txo tau cov kev siv tsheb thiab tig mus siv tsheb siv hluav taws xob.

Mloog tau hnub zwj Teeb (Thursday) 6 pm, hnub zwj Hnub (Sunday) 11 am, los yog koom tau ntxiv ntawm , , thiab . Downloadthiab mloog tau caum los yog lwm cov podcast platforms (,  thiab ).

Share