སྐར་མ་འོད་འཚེར་བའི་གདུགས་འོག་དང་ཟླ་བའི་འཁོར་རིམ་གྲངས་མེད་བརྒྱུད་ནས་ཨོ་སི་ཁྲུ་ལི་ཡའི་མི་རིགས་དང་པོའི་མི་རིགས་ཀྱི་རིག་གནས་དང་གནས་བབ་དེ་ལོ་སྟོང་ཕྲག་མང་པོའི་རིང་ལ་ཁྱབ་ཡོད།
མཚོ་ཁའི་སྐར་ཚོམ་གྱི་ཡ་མཚན་ཅན་ནས་སྐར་མདའ་དང་། ཟླ་བའི་དུས་རིམ་མི་འདྲ་བ་བཅས་ལ་ས་གནས་ཀྱི་གནམ་རིག་དང་སྐར་མའི་ཤེས་བྱའི་སྐོར་ལ་ཤེས་དགོས་པ་མང་པོ་ཡོད།
མཚན་མོར་གནམ་ལ་ལྟ་དུས་ང་ཚོས་ཉི་མའི་ཉིན་ལྟར་འཕེལ་རྒྱས་འགྲོ་བཞིན་པའི་ཟླ་བའི་དུས་རིམ་འགྱུར་བ་འགྲོ་བཞིན་པའི་ནང་དུ་སྐར་མ་མང་པོ་འོད་འཚེར་བཞིན་པ་མཐོང་ཐུབ།
གཟའ་སྐར་རིག་པ་ནི་གནམ་གྱི་དངོས་པོ་དང་མངོན་ཚུལ་ལ་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་པ་དེ་རེད།
མཐོ་སྒང་གི་མི་རིགས་དང་ཊོ་རེས་མཚོ་ཁུག་གླིང་ཕྲན་གྱི་མི་རིགས་ལ་ནམ་མཁའ་ཡིས་མི་རབས་སྟོང་ཕྲག་མང་པོའི་རིང་ལ་ངག་ཐོག་ནས་བརྒྱུད་སྤྲོད་བྱས་པའི་རིག་གནས་ཀྱི་བྱེད་སྒོ་དེ་དག་སྒྲུང་དང་། གླུ་གཞས། མཛད་སྒོ། སྒྱུ་རྩལ་བཅས་ཀྱི་རྣམ་པ་བརྒྱུད་ནས་བརྡ་སྤྲོད་བྱེད་ཀྱི་ཡོད།
Moon over the Sydney Harbour Bridge – image Eclipse Chasers.
ལོ་ངོ་ ༦༠༠༠༠ ལྷག་གི་རིང་ལ་མི་རིགས་དང་པོའི་མི་རྣམས་ཀྱིས་གནམ་ལ་ལྟ་བཞིན་ཡོད། དེས་ང་ཚོའི་མཐའ་འཁོར་གྱི་འཛམ་གླིང་ཤེས་རྟོགས་བྱེད་པར་ཕན་ཐོགས་ཡོད། , ས་ཆ་དང་ཆུ་ཐོག་འགྲུལ་བཞུད་བྱེད་པ་དང་། ཟ་མ་བསྡུ་རུབ་དང་། ཤ་བདའ་བ། ཚོང་ལས། ཡང་ན་མཛད་སྒོ་འཆར་འགོད་བྱེད་པ།
ས་གནས་ཀྱི་སྐར་མའི་ཤེས་བྱ་ནི་མི་རིགས་དང་པོའི་མི་ཚོས་ཁོང་ཚོ་འཚོ་སྡོད་བྱེད་སའི་འཛམ་གླིང་དང་དེའི་ནང་དུ་ཁོང་ཚོའི་འགན་འཁྲི་དང་འགན་འཁྲི་ཤེས་རྟོགས་བྱེད་པའི་ཐབས་ཤེས་ཤིག་རེད།
“ང་ཚོ་ལ་གཏམ་རྒྱུད་ཅིག་ཡོད། དེ་གར་ཡོད་པའི་དངོས་པོ་ཚང་མ་འདིར་མར་ཡོད། ཁྱེད་རང་གིས་སྐར་མ་བེད་སྤྱད་ནས་ཁྱེད་རང་གི་སྡེ་ཁུལ་དང་། གླུ་གཞས། མཛད་སྒོ་གལ་ཆེན་གྱི་ས་ཆ། དེ་བཞིན་ལམ་འཚོལ་སའི་ས་ཚིགས་གཞན་པ་འཚོལ་ཐུབ། འོན་ཀྱང་སྐར་མ་ཁོ་ན་ལ་ཁྱེད་རང་གིས་ཚང་མ་ཤེས་པར་བྱེད་པར་རོགས་རམ་ཆུང་ཆུང་ཞིག་དགོས། ཁྱེད་ཀྱི་ས་ཁུལ་གྱི་འབྲེལ་བ་དེ་ཁྱེད་ཀྱི་རྒྱལ་ཁབ་ཆ་ཤས་ཤིག་ལ་ཡོད་ཚད་བདེན་དཔང་བྱེད་ཀྱི་ཡོད།”ཅེས་ཨ་ཁུ་ཇོན་གྱིས་བཤད།
ཌུ་ཝན་ཧ་མ་ཅར་ནི་མེལ་བྷོར་ན་གཙུག་ལག་སློབ་གཉེར་ཁང་གི་དངོས་ཁམས་རིག་པའི་སློབ་གྲྭའི་རིག་གནས་གཟའ་སྐར་རིག་པའི་སློབ་དཔོན་གཞོན་པ་ཡིན། ཁོང་གིས་ས་གནས་མི་རིགས་དང་ཊོ་རེས་མཚོ་ཁུག་གླིང་ཕྲན་གྱི་མི་སྡེ་དང་མཉམ་དུ་ཁོང་ཚོའི་སྲོལ་རྒྱུན་གྱི་ཤེས་བྱ་ཡིག་ཐོག་ཏུ་བཀོད་ནས་བརྗེ་རེས་བྱེད་པར་ལས་ཀ་བྱེད་ཀྱི་ཡོད།
The elders explain that everything in the sky is connected to the land. So, if you want to know how the world around us works, you must look to the stars.Duane Hamacher.
“མིའི་རིགས་ཀྱིས་རྟག་ཏུ་ནམ་མཁའ་དང་འབྲེལ་བ་དམ་ཟབ་བཟུང་ཡོད། སྐར་ཚོགས་ཀྱིས་ང་ཚོར་བར་སྣང་དང་དུས་ཚོད་རྟོགས་པར་ཕན་ཐོགས། ཁོང་ཚོས་ཁྲིམས་ལུགས་དང་ཚན་རིག་ལ་བརྡ་སྤྲོད་བྱེད་ཀྱི་ཡོད། དེ་དག་གིས་ས་ཁྲ་དང་དུས་ཚོད་ཀྱི་ཞབས་ཞུ་སྒྲུབ་ཀྱི་ཡོད། དེ་དག་གིས་དྲན་ཤེས་ཀྱི་ས་ཆ་སྟོབས་ཆེན་ཞིག་ཏུ་གྱུར་ནས་མི་རྣམས་ལ་ལོ་སྟོང་ཕྲག་མང་པོའི་རིང་ལ་ཤེས་བྱ་འཕྲོ་བརླག་མེད་པར་བརྒྱུད་སྤྲོད་བྱེད་ཐུབ།”ཅེས་ཌུ་ཝན་ཧ་མ་ཅར་གྱིས་བཤད།
ནམ་མཁའི་དངོས་པོ་ཡོད་ཚད་ལ་དོན་སྙིང་དང་དམིགས་ཡུལ་ཡོད། ཉི་མ་དང་ཟླ་བ་དང་སྐར་མའི་འགུལ་སྐྱོད་ལ་བརྟེན་ནས་ང་ཚོའི་ས་གནས་ཀྱི་ཁོར་ཡུག་ལ་འགྱུར་ལྡོག་བྱུང་བ་དཔེར་ན་དུས་ཚིགས་དང་གནམ་གཤིས་ཀྱི་བཀོད་རིས། རྩི་ཤིང་དང་སྲོག་ཆགས་ཀྱི་སྤྱོད་ཚུལ་སོགས་སྔོན་དཔག་བྱེད་ཀྱི་ཡོད།
The Australian sky at night - Image Ken Cheung.
“ཆར་པ་ག་དུས་འབབ་རྒྱུ་ཡིན་པ་ཤེས་འདོད་ན། གལ་ཏེ་ཁྱེད་རང་སེམས་ཅན་གྱི་སྤྱོད་ལམ་འཁོར་རིམ་ལ་རྟགས་བཀོད་འདོད་ཡོད་ན་ཡང་ན་ལྡུམ་ར་ཡང་ན་ཟ་མའི་ཐོན་ཁུངས་ག་དུས་འཛུགས་དགོས་མིན་ཤེས་འདོད་ཡོད་ན། ཁྱོད་ཀྱིས་སྐར་མ་དང་ཁྱོད་ཀྱི་ཁོར་ཡུག་ཀློག་ཤེས་ནས་དེས་ཁྱོད་ལ་གང་བཤད་ཀྱི་ཡོད་མེད་ཤེས་དགོས།”
འཛམ་གླིང་ལ་ལྟ་སྟངས་ཆ་ཚང་འདི་ས་གནས་མི་རིགས་དང་ཊོ་རེས་མཚོ་ཁུག་གླིང་ཕྲན་གྱི་རིག་གནས་ཀྱི་ལྟེ་བ་ཡིན་ཞེས་ཌུ་ཝན་ཧ་མ་ཅར་གྱིས་བཤད།
“ཊོ་རེས་མཚོ་ཁུག་ནང་རྒན་རབས་ཚོས་སྐར་མ་འོད་འཕྲོ་བའི་ཐབས་ལམ་ལ་ལྟ་ཞིབ་བྱེད་སྟངས་སློབ་ཁྲིད་བྱེད་ཀྱི་ཡོད། གལ་ཏེ་ཁྱེད་ཀྱིས་དེ་དག་ཀློག་ཐུབ་ན། དེའི་དོན་ནི་དེ་དག་གི་ཁྱད་ཆོས་ལ་འགྱུར་བ་བྱུང་བ་ལྟ་ཞིབ་དང་དོན་འགྲེལ་བྱེད་པ་སྟེ། དཔེར་ན། དེ་དག་གི་ཚོས་གཞི་དང་། འདིས་ཁྱེད་ལ་རླུང་འཚུབ་འབྱུང་བཞིན་ཡོད་མེད་དང་། ཡང་ན་ཚོང་དོན་རླུང་འཚུབ་འཕོ་འགྱུར་འགྲོ་བཞིན་ཡོད་མེད་ཤེས་ཐུབ།”ཅེས་ཌུ་ཝན་ཧ་མ་ཅར་གྱིས་འགྲེལ་བཤད་རྒྱག་ཡོད།
མཚན་མོ་རེ་རེར་ཤར་ཕྱོགས་ཀྱི་མཁའ་དབྱིངས་སུ་སྐར་ཚོགས་ཉིན་སྔོན་མ་ལས་སྐར་མ་བཞི་ཙམ་སྔ་ཙམ་འཆར་གྱི་ཡོད། ལོ་གཅིག་གི་རིང་ལ་འཛམ་གླིང་ཉི་མའི་མཐའ་འཁོར་དུ་འགུལ་སྐྱོད་བྱེད་སྐབས་སྐར་མ་རྣམས་སྒོར་སྒོར་ཆ་ཚང་ཆགས་ཡོད།
གནམ་གྱི་འགྱུར་བའི་འཁོར་རིམ་འདི་ས་གཞིའི་ཐོག་གི་འགྱུར་བ་དང་དུས་མཚུངས་ཡིན། ཇོ་ཨན་གྱིས་འགྲེལ་བཤད་བརྒྱབ་པ་ལྟར་ན། གནམ་སའི་ནང་དུ་ཡོད་པའི་ཨེ་མུ་ཡང་ན་ནག་པོའི་ཨེ་མུ་ནི་སྐར་ཚོམ་གྲགས་ཅན་ཞིག་ཡིན་ཞིང་།
ང་ཚོའི་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་མི་རིགས་དང་པོའི་མི་རྣམས་ཀྱིས་སྐར་མ་ལྟར་གནམ་གྱི་མུན་ནག་གི་ས་ཁུལ་དེ་བེད་སྤྱོད་གཏོང་སྟངས་གཞན་ལ་སྟོན་གྱི་ཡོད། ས་ཐོག་ལ་ལས་ཀ་བྱེད་སྐབས་ང་ཚོས་གནས་ཚུལ་དེ་ནམ་མཁའ་ལ་ཡང་མཉམ་དུ་མཐོང་གི་ཡོད།”
The Dark Emu rising - Image Geoffrey Wyatt.
“འདི་ནི་ཨེ་མུས་འཕེལ་རྒྱས་འགྲོ་བའི་ལོ་གཅིག་གི་དུས་ཚོད་དང་མཐུན་པ་རེད།”ཅེས་ཌུ་ཝན་ཧ་མ་ཅར་གྱིས་བཤད།
ཟླ་བ་འགའ་ཤས་འགྲོ་བཞིན་པའི་སྐབས་སུ། ཟླ་དྲུག་པ་དང་བདུན་པའི་ནང་མུན་ནག་གི་ཨེ་མུ་དེ་མཐོ་པོ་ཆགས་ཡོད། འདི་ནི་ཨེ་མུ་ཕོ་སྒོ་ང་སྟེང་ལ་བསྡད་པའི་དུས་ཚོད་ཡིན། ཟླ་བརྒྱད་པ་དང་དགུ་པའི་ནང་ཨེ་མུ་དེ་ལྷོ་ནུབ་ཀྱི་མཐོ་སྒང་ལ་ཀེར་ཐིག་ལ་བསྒྱུར་སྐབས་བྱ་ཕྲུག་དེ་ཚོ་ཕྲུ་གུ་བཙའ་འགོ་ཚུགས་པ་རེད།”
མི་རིགས་དང་པོའི་མི་ཚོས་བརྒྱུད་སྤྲོད་བྱས་པའི་སྲོལ་རྒྱུན་གྱི་སྒྲུང་ནང་དུ་བཀོད་པའི་ལྷ་ཡུལ་གྱི་ཨེ་མུ་ཡིས་ཚན་རིག་གི་གནས་ཚུལ་གལ་ཆེན་ཐོ་འགོད་བྱེད་ཀྱི་ཡོད།
ལྷོ་ཝིག་ཊོ་རི་ཡའི་གུ་ནའི་ཀུར་ནའི་རྒན་རབས་ཚོས་ཟླ་བའི་མི་དེས་ཨེ་མུ་རྔོན་པ་བྱེད་སྟངས་བཤད་ཀྱི་ཡོད། ཨེ་མུ་དེ་ཆུ་བོའི་སྟེང་དུ་གནས་པའི་ཤིང་སྡོང་ཞིག་བརྒལ་ནས་བྲོས་ཐབས་བྱས། འོན་ཀྱང་དེ་བཤུད་ནས་ཆུ་ནང་དུ་ལྷུང་བ་རེད། དེ་རིང་ཁྱེད་ཀྱིས་སྒྲུང་འདི་ནམ་མཁའ་ལ་རི་མོ་བྲིས་ཡོད་པ་མཐོང་ཐུབ། མཚོ་སྔོན་པོའི་རི་མོ་དེ་ནམ་མཁའི་ཆུ་བོ་སྟེ། མཁྲིས་ལམ་ཡང་ན་ཝར་ རམ་བུལ་ ནང་དུ་གནས་ཡོད །”ཅེས་ཌུ་ཝན་ཧ་མ་ཅར་གྱིས་འགྲེལ་བཤད་རྒྱག་ཡོད།
“ཆུ་བོའི་ཕར་ཕྱོགས་སུ་གནས་པའི་ཡར་རན་ཤིང་སྡོང་དེ་ལྷོ་ཕྱོགས་ཀྱི་རྒྱ་གྲམ་ཡིན། ཟླ་བའི་མི་དེ་ཐོན་དུས་ཨེ་མུ་དེ་རྔོན་པ་ལས་ཐག་རིང་དུ་གབ་ཡོད། འདི་ནི་ཟླ་བའི་རང་བྱུང་འོད་ཀྱི་བཙོག་པ་དེས་ཟླ་བའི་འོད་ཀྱི་འོད་མདངས་ཀྱིས་འོ་མའི་ལམ་གྱི་ཞིབ་ཕྲའི་གནས་ཚུལ་གཙང་མ་བཟོས་པ་དེས་ཨེ་མུ་དེ་མཐོང་དཀའ་བར་གྱུར་བ་དེ་བརྗོད་ཀྱི་ཡོད།”
མཚན་མོར་གནམ་སྟོང་ནང་དུ་སྐར་མདའ་ལྟ་བུའི་གནས་སྐབས་ཀྱི་མངོན་ཚུལ་ལ་ཡང་ས་གནས་ཀྱི་རིག་གནས་ནང་དོན་སྙིང་ཡོད།
Aunty Joanne Selfe - Image supplied. Associate Professor Duane Hamacher, image – Amanda Fordyce.
“ཨོ་སི་ཊོ་ལི་ཡའི་བྱང་ཕྱོགས་ཀྱི་ས་ཁུལ་མང་ཆེ་བར་འོད་མདངས་ཆེ་བའི་སྐར་མདའ་དེ་ཚོ་སྲོག་ཆགས་ངན་པ་དང་འབྲེལ་བ་ཡོད། སྐར་མདའ་དེས་གནམ་སྟེང་དུ་འཕུར་བའི་དངོས་པོ་རིང་པོ་དེ་དག་མཚོན་གྱི་ཡོད། ཊོ་རེས་མཚོ་ཁུག་ནང་ལ་འོད་མདངས་ཆེ་བའི་སྐར་མདའ་ལ་ མའེ་ཡར་ ཞེས་འབོད་ཀྱི་ཡོད ། རྒན་རབས་ཚོས་ཁོང་ཚོས་འདས་གྲོངས་སུ་གྱུར་བའི་མི་རྣམས་ཀྱི་རྣམ་ཤེས་མཚོན་པ་དང་། མེ་ཤུགས་འཕུར་མདའ་ལྟར་ནམ་མཁའ་བརྒལ་ནས་ ཤི་ བོའི་ཡུལ་དུ་བེག་ལ་འགྲོ་བཞིན་ཡོད་ཅེས་འགྲེལ་བཤད་རྒྱག་གི་ཡོད།”ཅེས་སྐུ་ཞབས་ཧ་མ་ཅར་གྱིས་བཤད།
མཐོ་སྒང་གི་མི་རིགས་དང་ཊོ་རེས་མཚོ་ཁུག་གླིང་ཕྲན་གྱི་མི་རིགས་དང་སྐར་མའི་བར་གྱི་འབྲེལ་བ་དེས་རང་བྱུང་ཁམས་དང་། ཁོང་ཚོའི་གནས་བབ་ཀྱི་ཚོར་སྣང་། ཁོང་ཚོའི་རིག་གནས་ལ་འབྲེལ་བ་ཡོད་པའི་ཚོར་སྣང་བཅས་ཁྱབ་ཡོད།
In First Nation’s astronomy, the origins of the universe go back, way way back to the Tjukurrpa. Westerners refer to that as the Dreaming, but basically, it’s the time long long ago, when all of what exists came to be.Aunty Joanne
འོན་ཀྱང་། ལོ་རྒྱུས་འདིའི་ནང་དུ་སྤྲོ་སྣང་ལྡན་པ་ཞིག་ནི་ང་ཚོས་ཤེས་རྟོགས་བྱུང་བའི་དུས་ཚོད་དང་ལོ་རྒྱུས་གཉིས་ཀ་དོན་སྙིང་ལ་འབྲེལ་བ་མེད་པ་ཁྱེད་ཀྱིས་མཐོང་ཐུབ། དེ་ལ་ག་དུས་ཡིན་ཡང་ཞེས་འབོད་ཀྱི་ཡོད། ཆུ་བོ་དང་ནམ་མཁའ། ང་ཚོའི་མཐའ་འཁོར་དུ་མཐོང་བའི་གནམ་གྱི་དངོས་པོ་ཚང་མ། དེས་ཁྱེད་ལ་ང་ཚོ་དངོས་གནས་ང་ཚོ་འཚོ་སྡོད་བྱེད་སའི་འཇིག་རྟེན་གྱི་མཉམ་དུ་གསར་གཏོད་བྱེད་མཁན་ཡིན་པའི་གོ་རྟོགས་ཤིག་སྟོན་ཐུབ། དོ་སྣང་བྱེད་མཁན་དང་དོ་སྣང་བྱེད་མཁན་གཉིས་གཅིག་པ་རེད། ཨ་ཁུ་ཇོ་ཨན་གྱིས་འགྲེལ་བཤད་རྒྱབ་པ་རེད།
དེ་ལྟར་བྱས་ན་ས་གནས་ཀྱི་སྐར་མའི་ཤེས་བྱ་དེ་འདས་པ་དང་། ད་ལྟ། མ་འོངས་པ་བཅས་ཤེས་བྱའི་མ་ལག་ཆ་ཚང་ཞིག་ལ་འབྲེལ་མཐུད་བྱེད་པའི་ཆ་ཤས་གལ་ཆེན་ཞིག་ཡིན།
