ဘၣ်သနာ်က့, မ့ၣ်အူမ့ၢ်ဝဲတၢ်ဒုးအိၣ်ထီၣ်ပှၤအီစထြ့လယါဖိကီၢ်မိၢ်ပှၢ်အက့ၢ်အဂီၤအိၣ်လၢနံၣ်အကကွဲၢ်အါမးလံဒီး ဂဲၤလိာ်ဝဲဒၣ်လၢ တၢ်မၤဘၣ်လိာ် တၢ်မုၢ်တၢ်ဘိဒီး ဆၣ်ဖိကီၢ်ဖိ အနီၣ်ဂံၢ်နီၣ်ဒွး သကုၤတၢ်မူတဝၢ အပှၤတဝၢလၢအအိၣ်ဖဲ ကီၢ်မိၢ်ပှၢ်အံၤအပူၤသ့ၣ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤ.
နံၣ်လၢအထိကလးအါမး, ပှၤထူလံၤဖိသ့ၣ်တဖၣ် ဒီသဒၢ ဒီးရဲၣ်ကျဲၤတ့ၢ်ဝဲ ဟီၣ်ခိၣ်တၢ်လီၢ်အံၤ, လၢအဝဲသ့ၣ်မ့ၣ်အူ ဒ်အမ့ၢ်တၢ်ပီးတၢ်လီလၢအကါဒိၣ်တခါအသိးန့ၣ်လီၤ.
ဖဲပှၤမၤလဲၢ်အီၣ်ကီၢ်စိၤအခါ လုၢ်လၢ်တၢ်ဒွဲၣ်အူမ့ၣ်အူဖးဒိၣ်န့ၣ် ဘၣ်တၢ်ဆီၣ်တံၢ် ဆီၣ်ဘံၣ်ဆီၣ်ဘၢအီၤ နာ်သက့ မုၢ်မဆါတနံၤအံၤ လုၢ်လၢ်ဆဲးလၤ တၢ်ဒွဲၣ်အူန့ၣ် တၢ်ပာ်အီၤဒ်အမ့ၢ်တၢ်လၢအကါဒိၣ်တကလုာ် လၢအမ့ၢ်ကျိၤကျဲတဘိလၢ အပာ်ဖျါတၢ်အုၣ်ကီၤလၢ အမၤစှၤလီၤပှၢ်မ့ၣ်အူအီၣ်တၢ်ဒီး ကၢၤဃာ်ဝဲထံကီၢ်အံၤ အတၢ်အိၣ်မုာ်ဆိးပၢၤန့ၣ်လီၤ.
လုၢ်တၢ်ဆဲးလၤတၢ်ဒွဲၣ်အူန့ၣ်မ့ၢ်ဝဲ အီစထြ့လယါကီၢ် ပှၤထူလံၤဖိ အဘီရကၠံၤနၢၣ် (Aboriginal) အတၢ်ရဲၣ်ကျဲၤကတီၤကီၢ်မိၢ်ပှၢ်အကျိၤအကျဲ လၢတၢ်သူတ့ၢ်အီၤအိၣ်လၢနံၣ်အကကွဲၢ်အါမးအခါလံန့ၣ်လီၤ. တၢ်အုၣ်ကီၤသ့ၣ်တဖၣ်အိၣ်ဝဲဒၣ် လၢကျိၤကျဲအံၤ မ့ၢ်တၢ်လၢအကါဒိၣ်တခါ လၢတၢ်ရဲၣ်ကျဲၤကတီၤ, တၢ်ဒီသဒၢ တၢ်မူတဝၢဒီး ရဲၣ်သဲကတီၤက့ၤ တၢ်မံၤလာ်ဆၣ်ဖိကီၢ်ဖိသ့ၣ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤ.
တၢ်ဒွဲၣ်အူအလုၢ်အလၢ်အံၤ အကထြၢအိၣ်အါမး နာ်သက့ အနီၣ်သက့ၤခၢၣ်သးန့ၣ် ပၣ်ဃုာ်ဒီး မ့ၣ်ဆၣ်လၢအအိၣ်ပာ်ဖှိၣ်ထီၣ်အသးဖဲဟီၣ်ခိၣ်လီၢ်အံၤသ့ၣ်တဖၣ်အဃၢၤဝးဝးန့ၣ် တၢ်ခွဲးပျီကွံာ်နီၣ်ဖိမံၤဖိ, ဝံၤန့ၣ်တၢ်ဒွဲၣ်အူထီၣ်မ့ၣ်အူ, တၢ်ခွဲးပျီကွံာ်အခိၣ်အဃၢၤန့ၣ် မ့ၢ်ဒ်သိး မ့ၣ်အူသုတအီၣ်လဲာ်တၢ်ဆူ တၢ်လီၢ်အဂုၤအဂၤသ့ၣ်တဖၣ် တဂ့ၤအဂီၢ်န့ၣ်လီၤ.
စးထီၣ်လၢပှၤနုာ်လီၤမၤလဲၢ်အီၣ်ကီၢ်အခါ စၢၤသွဲၣ်တစိၤဘၣ်တစိၤန့ၣ်, လုၢ်လၢ်ဆဲးလၤတၢ်ဒွဲၣ်အူဖးဒိၣ်န့ၣ် ဘၣ်တၢ်မၤတံာ်တာ် ဆီၣ်ဘံၣ်ဆီၣ်ဘၢအီၤဖဲဟီၣ်ခိၣ်လီၢ်အံၤ ဒီးမ့ၢ်လၢတၢ်အံၤအဃိ မ့ၢ်ဝဲတၢ်ဘၣ်ဒိဘၣ်ထံးမၤလီၤမၢ်ကွံာ် ပှၤထူလံၤဖိ အဘီရကၠံၤနၢၣ် (Aboriginal) အတၢ်က့ပနီၣ်န့ၣ်လီၤ.
Catherine Goonack, မ့ၢ်ဝဲ Wunambal Gaambera Aboriginal Corporation ပှၤပၢၤလီၢ်ဆ့ၣ်နီၤတဂၤ လၢအပၣ်ဃုာ်ဖဲတၢ်ဒွဲၣ်အူတီၢ်သီၣ်တၢ် ဖဲတၢ်ဒွဲၣ်အူမ့ၣ်အူအမူး လၢတၢ်မၤအီၤဖဲ အီစထြ့လယါကီၢ်မုၢ်နံၤအခါန့ၣ်လီၤ.
အဝဲစံးဝဲဒၣ်, “ယပါန့ၣ် တဲဘၣ်ပှၤကိးမုၢ်နံၣ်ဒဲး ဖဲလၢပကူာ်က့ဒဲးက့ၤ တၢ်အီၣ်တၢ်အီဆၢကတီၢ်န့ၣ် ပဘၣ်ဒွဲၣ်အူတၢ်န့ၣ်လီၤ. ဒ်သိးပှၤသူၣ်က့သးပှၢ်သ့ၣ်တဖၣ်သ့ၣ်ညါအီၤအသိး တၢ်ဒွဲၣ်အူတၢ်န့ၣ်မ့ၢ်တၢ်အကါဒိၣ်တခါ လၢကပာ်ထံကီၢ်အံၤပှဲၤဒီးတၢ်အိၣ်ဆူၣ်အိၣ်ချ့တၢ်အိၣ်မုာ်အိၣ်ခုၣ်အဂီၢ်န့ၣ်လီၤ.”
ပှၤဃိထံသ့ၣ်ညါတၢ်သ့ၣ်တဖၣ်ထံၣ်ဘၣ်ဝဲလၢ ပှၤအီစထြ့လယါဖိအဟီၣ်ခိတၢ်ပျီအလီၢ်သ့ၣ်တဖၣ် စးထီၣ်ဖဲ အဲကလံး နုာ်လီၤမၤလဲၢ်အီၣ်ကီၢ်အစိၤန့ၣ် မ့ၣ်အူအီၣ်ပှၢ်ကဲထီၣ် ညီအါထီၣ် ဒီးကဲထီၣ်တၢ်သံတၢ်ပှၢ်လၢ တၢ်မံၤလၤဆၣ်ဖိကီၢ်ဖိသ့ၣ်တဖၣ်အဂီၢ်န့ၣ်လီၤ. ဖဲတၢ်နုာ်လီၤမၤလဲၢ်အီၣ်ကီၢ်ပၢတၢ်အစိၤအခါ တၢ်ဆီၣ်ဘံၣ်ဆီၣ်ဘၢ လုၢ်လၢ်ဆဲးလၤတၢ်ဒွဲၣ်အူန့ၣ် မ့ၢ်ဝဲနီၣ်ဝံာ်ခိၣ်သ့ၣ်တခါအသိး, မ့ၣ်အူအီၣ်တၢ်ဟဲအါထီၣ်အံၤ ပာ်ဖှိၣ်ဃုာ်အသးဒီး မူခိၣ်ကလံၤသီၣ်ဂီၤတၢ်ဆီတလဲ အတၢ်အိၣ်သးန့ၣ်လီၤ.
နာ်သက့ တၢ်သ့ၣ်ညါဒီး တၢ်သ့တၢ်ဘၣ်လၢတၢ်ဃုသ့ၣ်ညါ, တၢ်ဆၢကတီၢ်လၢအဘၣ်ဒီး ဒွဲၣ်အူအီၤတဘျီဃီန့ၣ် မ့ၢ်ဝဲကျိၤကျဲတဘိလၢ အကဲထီၣ်တၢ်အိၣ်မူလီၤတဲာ်တ့ၢ် တုၤလၢမုၢ်မဆါတနံၤအံၤ ဒီးကျိၤကျဲအံၤ တၢ်ဟ့ၣ်ခီအီၤဆူ စၢၤသွဲၣ်တစိၤဘၣ်စိၤ ဒ်အမ့ၢ် တၢ်ကၢၤဃာ်က့ၤ ထူသနူလုၢ်လၢ်ဆဲးလၤတခါန့ၣ်လီၤ.
Ms Goonack စံးဝဲဒၣ်, “အဃိန့ၣ် တၢ်စိာ်မူစိာ်ဂဲၤဝဲအီၤ. ‘နမ့ၢ်တဒွဲၣ်အူဘၣ်န့ၣ်, တၢ်တဟဲမဲထီၣ်နီတမံၤလၢၤဘၣ်ဒီး ဟ့ၣ်လီၤက့ၤတၢ်လၢထံကီၢ်အံၤအဂီၢ်တန့ၢ်နီတမံၤလၢၤဘၣ်’ တၢ်စံးပာ်န့ၣ် ပစိာ်မူစိာ်ဂဲၤအီၤန့ၣ်လီၤ.”
ဖဲအပူၤစှၤကိးနံၣ်အခါန့ၣ်, ဖၠၣ်စိမိၤကၠိသရၣ်သ့ၣ်တဖၣ်ဒီး ပှၤသ့ပှၤဘၣ်လၢ တၢ်ရဲၣ်သဲကတီၤမ့ၣ်အူသ့ၣ်တဖၣ် အိၣ်ဒီးတၢ်သးစၢၢ်ဆၢအါထီၣ်လၢ ပှၤထူလံၤဖိအတၢ်သ့ၣ်ညါလၢမ့ၣ်အူအဂ့ၢ် လၢအဘၣ်တၢ်ဟ့ၣ်နီၤလီၤဒုးသ့ၣ်ညါအီၤလၢ ပှၤထူလံၤဖိ သူၣ်က့သးပှၢ်ဒီး အပှၤတဝၢသ့ၣ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤ.
Ms Goonack မ့ၢ်ဝဲပှၤကွဲးသကိးလံာ်တၢ်မၤနီၣ်မၤဃါတဘ့ၣ် လၢအဘၣ်ဃးတၢ်ဃုသ့ၣ်ညါ မ့ၣ်အူဖဲအီစထြ့လယါမုၢ်နုာ် ခ့မ်ဘၢလ့ (Kimberley) ဟီၣ်ကဝီၤအပူၤ, လၢအမ့ၢ် မ့ၣ်အူတၢ်အိၣ်သးဟဲဂ့ၤထီၣ်က့ၤ ဖဲလၢတၢ်က့ၤစးထီၣ်သူကဒါလုၢ်လၢ်ဆဲးလၤတၢ်ဒွဲၣ်အူဖှိၣ်တၢ်ဖးဒိၣ်ဝံၤအလီၢ်အခံန့ၣ်လီၤ.
“လီၤဂာ်ဒ်သိးအပူၤကွံာ်အနံၣ်၁ဝအခါ, ပအိၣ်ခိးကွၢ်တၢ်လၢကပတုာ်ပှၢ်မ့ၣ်အူအီၣ်လဲာ်တၢ်န့ၣ်လီၤ. ဖဲနံၣ်သ့ၣ်တဖၣ်အံၤအတီၢ်ပူၤန့ၣ် မ့ၣ်အူအီၣ်တၢ်သ့ၣ်တဖၣ်လီၤစှၤ. မ့ၣ်အူတနီၤန့ၣ်ဆူၣ်မးကိၤမး နာ်သက့ ပအိၣ်ဖဲကျိၤကျဲလၢအဘၣ်အပူၤန့ၣ်လီၤ.”
တၢ်ဃုထံၣ်သ့ၣ်ညါထံၣ်ဘၣ်လၢ ပှၤထူလံၤဖိလွံၢ်ကရူၢ်တီခိၣ်ရိၤမဲရဲၣ်ကျဲၤမ့ၣ်အူ ဖဲအဝဲသ့ၣ်တၢ်လီၢ်န့ၣ် န့ၢ်ဝဲဂ့ၤဂ့ၤ, တၢ်လီၢ်သ့ၣ်တဖၣ်န့ၣ် အပူၤကွံာ်အခါ ဘၣ်တၢ်လုၢ်ဘၢအီၤလၢ တၢ်စူၤစုၣ်စီၣ်တၢ်ကိၢ်ဟီၣ်ကဝီၤနီၣ်သ့ၣ်တဖၣ် လၢအမ့ၢ်ဝဲဒၣ်ဖဲ ခ့မ်ဘၢလ့ ကလံၤစိၤတကပၤန့ၣ်လီၤ.
Prescribed Burning — တၢ်ဒွဲၣ်အူလၢအအိၣ်ဒီးတၢ်နဲၣ်လီၤ, လၢအဲကလံးကျိာ်န့ၣ်ဘၣ်တၢ်သ့ၣ်ညါစ့ၢ်ကီးအီၤလၢ back-burning, controlled burning, မ့တမ့ၢ် hazard reduction burning န့ၣ်, မ့ၢ်ဝဲဒၣ်တၢ်ရဲၣ်သဲကတီၤမ့ၣ်အူကျိၤကျဲ လၢအအိၣ်ဒီးတၢ်ပာ်သးလၢတၢ်ကဒွဲၣ်အူအီၤ ခီဖျိတၢ်အိၣ်သးလီၤတံၢ်လီၤဆဲးတခါခါအဖီခိၣ် လၢကန့ၢ်ဘၣ်တၢ်ပူၤဖျဲးဒီး တၢ်ကဲဘျုးကဲဖှိၣ်သ့ၣ်တဖၣ်အိၣ်လၢ ခိၣ်ဃၢၤန့ဆၢၣ်အဂီၢ်န့ၣ်လီၤ.
Trevor Howard န့ၣ်မ့ၢ်ဝဲဒၣ် တၢ်ဒွဲၣ်အူလၢအအိၣ်ဒီးတၢ်နဲၣ်လီၤ, Prescribed Burning အ National Manager တဂၤ ဖဲ Australasian Fire and Emergency Service Authorities Council (AFAC) ကရၢန့ၣ်လီၤ.
ကလံၤစိၤတၢ်ကိၢ်ဟီၣ်ကဝီၤနီၣ်အိၣ်အလီၢ် တၢ်ဆီတလဲလၢအဂ့ၤအိၣ်ထီၣ်အဂ့ၢ်န့ၣ် အဝဲစံးဝဲဒ်အံၤ,
“တၢ်ပျီဖးလဲၢ်အံၤ အပူၤကွံာ် အနံၣ် ၂ဝ အခါမ့ၢ်ဝဲ တၢ်ပျီဖးလဲၢ်လၢ မ့ၣ်အီၣ်တၢ်ကဲထီၣ်လဲၢ်မး နာ်သက့ ခဲကနံၣ်အံၤန့ၣ် ဆီတလဲကွံာ်အသးလၢအမ့ၢ် မ့ၣ်အူသ့ၣ်တဖၣ်တၢ်ရဲၣ်ကျဲၤကတီၤအီၤန့ၢ်အါထီၣ် လၢတနံၣ်အတီၢ်ပူၤတၢ်ရဲၣ်ကျဲၤအီၤဘၣ်ဆၢဘၣ်ကတီၢ် ဒ်အမ့ၢ်တၢ်ရဲၣ်တၢ်ကျဲၤတခါလၢအဘၣ်တၢ်တီခိၣ်ရိၤမဲအီၤလၢပှၤထူလံၤဖိဒီး ဘၣ်တၢ်ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤအီၤလၢ စဲအ့ၣ်တၢ်ဃုထံၣ်န့ၣ်လီၤ.”
Ms Goonack’s ပှၤမၤသကိးတၢ်, Tom Vigilante မ့ၢ်ဝဲ ပှၤလၢအတီခိၣ်ရိၤမဲတၢ်ကွဲးတၢ်ဃိထံသ့ၣ်ညါလံာ်တၢ်မၤနီၣ်မၤဃါ လၢအဘၣ်ဃး ခ့မ်ဘၢလ့ ကလံၤစိၤ ဟီၣ်ကဝီၤ မ့ၣ်အူအီၣ်တၢ် အတၢ်အိၣ်သးသ့ၣ်တဖၣ်ဟဲဂ့ၤထီၣ် အဂ့ၢ်န့ၣ်လီၤ.
အဝဲစံးဝဲဒၣ် သကုၤထံကီၢ်ဒီဘ့ၣ်အပူၤန့ၣ် လုၢ်လၢ်ဆဲးလၤတၢ်ဒွဲၣ်အူ တၢ်မၤအီၤအလုၢ်အလၢ်သ့ၣ်တဖၣ်န့ၣ် အိၣ်လီၤဆီလိာ်အသးအါမးန့ၣ်လီၤ.
“မ့ၢ်လီၤ, အီစထြ့လယါမ့ၢ်ကီၢ်မိၢ်ပှၢ်တဘ့ၣ်လၢအဒိၣ်မး, အဃိ ပအိၣ်ဒီးမူခိၣ်ကလံၤသီၣ်ဂီၤဟီၣ်ကဝီၤလၢအလီၤဆီလိာ်အသးအါမးဒီး တၢ်မုၢ်တၢ်ဘိအလုာ်လီၤဆီလိာ်အသးအါမး. မ့ၢ်လၢတၢ်ဂ့ၢ်အံၤအဃိ နလိၣ်ဘၣ်ဝဲ လီၢ်ကဝီၤတၢ်သ့ၣ်ညါ အကျိၤကျဲသ့ၣ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤ.”
ခ့မ်ဘၢလ့ဟီၣ်ကဝီၤန့ၣ်မ့ၢ်ဝဲဒၣ် အီစထြ့လယါကီၢ်ပူၤ တၢ်လီၢ်အါတီၤအကျါတတီၤ လၢလုၢ်လၢ်ဆဲးလၤတၢ်ဒွဲၣ်အူ တၢ်ရဲၣ်တၢ်ကျဲၤသ့ၣ်တဖၣ် ဘၣ်တၢ်မၤသဃဲၤဃုာ်အီၤဒီး တၢ်ဒွဲၣ်အူလၢအအိၣ်ဒီးတနဲၣ်လီၤန့ၣ်လီၤ. တၢ်အံၤမ့ၢ်တၢ်မၤန့ၢ်လၢအပိာ်ထွဲထီၣ်အသးဒီး တၢ်က့ၤဟ့ၣ်လီၤကဒါပှၤထူလံၤဖိအဟီၣ်ခိၣ်လီၢ် လၢအခိၣ်တီ — Traditional Owners အဖီလာ်န့ၣ်လီၤ.
ဘၣ်မနုၤအဃိလဲၣ်န့ၣ် Mr Vigilante ရှဲပၠးဝဲဒ်အံၤ,
“တၢ်ဒိးန့ၢ်ဘၣ်ထူထံးတၢ်အခိၣ်တီအံၤမ့ၢ်ဝဲတၢ်မၤကဲထီၣ်လိၣ်ထီၣ်ဖးဒိၣ်ခါ ခီဖျိလၢ တၢ်အံၤအခီပညီမ့ၢ်ဝဲ ပှၤကညီသ့ၣ်တဖၣ် အိၣ်ဒီးတၢ်ခွဲးတၢ်ယာ်လၢ တၢ်တီခိၣ်ရိၤမဲရဲၣ်ကျဲၤအဝဲသ့ၣ်အဟီၣ်ခိၣ်လၢ ဒ်အဝဲသ့ၣ်နီၣ်ကစၢ်ဒၣ်ဝဲအဲၣ်ဒိးအီၤအကျိၤအကျဲန့ၣ်လီၤ. မ့မ့ၢ်တၢ်လီၢ်ဒ်သိး ဘၣ်သ့ၣ်သ့ၣ် သ့ၣ်ပှၢ်ပျံၤကွီၤ ဒီး တၢ်လီၢ်တၢ်ကျဲလၢ ပဒိၣ်ဝဲၤကျိၤသ့ၣ်တဖၣ်ပၢအီၤန့ၣ် ပဒိၣ်ဘၣ်ဟံးမူဒါလၢတၢ်ဒွဲၣ်အူအဂီၢ်န့ၣ်လီၤ. တၢ်အိၣ်သးမ့မ့ၢ်ဒ်အံၤတခီ, ပှၤထူလံၤဖိ အဘီရကၠံၣ်နၢၤန့ၣ် တၢ်ဒွဲၣ်အူတၢ်ဖဲဟီၣ်ကဝီၤသ့ၣ်တဖၣ်အံၤအပူၤကကဲထီၣ်အဂီၢ် အဝဲသ့ၣ်ကျဲးစၢးမၤန့ၢ်ဝဲစိကမီၤလုၢ်ကျိၤကျဲ နာ်သက့ အဝဲသ့ၣ်န့ၣ် အတၢ်ခွဲးတၢ်ယာ်တအိၣ်လၢ အကဒွဲၣ်အူအီၤလၢအဝဲသ့ၣ်အနီၣ်ကစၢ်ဒၣ်ဝဲဘၣ်.”
Gareth Catt, မ့ၢ်ဝဲ Desert Partnerships Manager ဖဲ Indigenous Desert Alliance, ဒီးအဝဲမၤဃုာ်တၢ်မၤဒီး ပှၤထူလံၤဖိသ့ၣ်ပှၢ်ပှၤဘၣ်မူဘၣ်ဒါလၢအအိၣ်သကုၤ ကလံၤစိၤတၢ်ပၢ — Northern Territory, အီစထြ့လယါမုၢ်နုာ် — Western Australia, ဒီး ကလံၤထံးတၢ်ပၢ — South Australia စးထီၣ်လၢ ၂ဝ၁၂နံၣ်အခါလံန့ၣ်လီၤ.
အဝဲတၢ်ဖံးတၢ်မၤသ့ၣ်တဖၣ် အါတက့ၢ်န့ၣ် ပာ်ဝဲတၢ်ပညိၣ်လၢ တၢ်စိာ်ခီဟံးန့ၢ်သူလုၢ်လၢ်ဆဲးလၤမ့ၣ်အူ အတၢ်ဖံးတၢ်မၤ ဒီးသူဝဲဖဲ ခ့ခါဆၢကတီၢ်ခဲကနံၣ်အံၤ အတၢ်ဖံးတၢ်မၤအပူၤသ့ၣ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤ.
Mr Catt နာ်ဝဲလၢ လုၢ်လၢ်ဆဲးလၤတၢ်ဒွဲၣ်အူ အတၢ်တုၤထီၣ်ထီၣ်ဘးန့ၣ်မ့ၢ်ဝဲ တၢ်သူကျိၤကျဲဘၣ်တခါလၢပှၢ်မ့ၣ်အူအီၣ်တၢ်အဂီၢ် လၢပၣ်ဃုာ်ဒီး တၢ်ဆိကမိၣ်န့ၢ်တၢ်လၢ ဟီၣ်ခိၣ်တၢ်ပျီအံၤ အတၢ်လိၣ်ဘၣ်အဂီၢ်န့ၣ်လီၤ.
“ပမ့ၢ်ကွၢ်ဖဲ တၢ်ဒွဲၣ်အူလၢအအိၣ်ဒီးတၢ်နဲၣ်လီၤန့ၣ်, ဝဲၤကျိၤသ့ၣ်တဖၣ်မၤအီၤအကျိၤအကျဲဒ်လဲၣ်န့ၣ်, မ့ၢ်ဝဲပှၤကညီသ့ၣ်တဖၣ် ခီဆၢမ့ၣ်အူဒ်လဲၣ်, ကွၢ်ဝဲတၢ်ခွဲးတၢ်ယာ်, ကွၢ်ဝဲမူခိၣ်ကလံၤသီၣ်ဂီၤတၢ်အိၣ်သး, နၢ်ပၢၢ်ဝဲမ့ၣ်အူအံၤအကလဲၤဖဲလဲၣ်တကပၤဒီး ထံကီၢ်တၢ်လီၢ်အံၤကခီဆၢအီၤဒ်လဲၣ် သ့ၣ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤ.”
အဝဲစံးဝဲဒၣ် ဘၣ်ဃးပှၢ်မ့ၣ်အူအီၣ်တၢ်စှၤလီၤန့ၣ် တၢ်သးစၢၢ်ဆၢဟဲက့ၤအိၣ်ထီၣ်ကဒါဒီး လုၢ်လၢ်ထူသနူတၢ်သ့ၣ်ညါန့ၣ်လီၤ.
“တၢ်လၢပထံၣ်ဘၣ်အီၤဖဲအီစထြ့လယါကီၢ်ပူၤအံၤ, လီၤဆီဒၣ်တၢ်စးထီၣ်လၢ ၂ဝ၁၉—၂ဝ၂ဝ တၢ်ကိၢ်ခါမ့ၣ်အူအီၣ်ဖးဒိၣ်တၢ်န့ၣ်, တၢ်သးစၢၢ်ဆၢဟဲအါထီၣ်ဒီးလုၢ်လၢ်ဆဲးလၤတၢ်ဒွဲၣ်အူမ့ၣ်အူဒီး လုၢ်လၢ်ဆဲးလီၤတၢ်ရဲၣ်သဲကတီၤမ့ၣ်အူန့ၣ်လီၤ. ဖဲပှၤကညီသ့ၣ်တဖၣ်ဆိကမိၣ်ထီၣ်ဘၣ်ဃးမ့ၣ်အူအခါ, အဝဲသ့ၣ်ဆိကမိၣ်ဒၣ်လၢ မ့ၣ်အူအီၣ်ဝံၤအလီၢ်ခံ ပာ်လီၤတဲာ်ဝဲတၢ်လီၢ်သူဃၢၢ်, တၢ်လီၤဘၣ်ယိၣ်ဘၣ်ဘှီလၢအဘၣ်ထွဲဒီးမ့ၣ်အူန့ၣ်လီၤ. နာ်သက့ ဖဲလၢမ့ၣ်အူန့ၣ် တၢ်မ့ၢ်ဒွဲၣ်အူထီၣ်အီၤ ဖဲဟီၣ်ခိၣ်တၢ်ပျီပူၤဂ့ၤဂ့ၤဘၣ်ဘၣ်ပှဲၤဒီးတၢ်ပလီၢ်ပဒီအခါ, မ့ၣ်အူန့ၣ် အတမ့ၢ်ဂံၢ်ဘါလၢတၢ်မၤဟးဂီၤတၢ်ဘၣ်, နီၣ်နီၣ်တခီမ့ၢ်တၢ်မၤသီထီၣ်က့ၤတၢ်အဂံၢ်အဘါန့ၣ်လီၤ. နမ့ၢ်ဒွဲၣ်အူထီၣ်မ့ၣ်အူအံၤလၢကျိၤကျဲအဘၣ်ဒီး ဒွဲၣ်အူအီၤတချုးလၢ မ့ၣ်အူအီၣ်တၢ်ဖးဒီၣ်ကဲထီၣ်ဒ်ဘၣ်ဒီး အိၣ်ခိးကွၢ်ထွဲတၢ်လီၢ်အံၤထီဘိန့ၣ်, မ့ၣ်အူန့ၣ်မ့ၢ်ဝဲစုကဝဲၤပီးလီတခါလၢတၢ်မၤဂ့ၤထီၣ် တၢ်မုၢ်တၢ်ဘိသ့ၣ်တဖၣ်ဒိး မၤဂ့ၤထီၣ် တၢ်ကဟဲမဲထီၣ်လၢအသီသ့ၣ်တဖၣ်အဂီၢ်န့ၣ်လီၤ.”
ဘၣ်ဃးတၢ်ဂ့ၢ်အံၤ တၢ်အုၣ်ကီၤလၢအတယံၤဘၣ်သ့ၣ်တဖၣ်အိၣ်န့ၣ် Professor Anthony Dosseto ဟ့ၣ်နီၤလီၤဝဲဒၣ်ဒ်လၢလာ်အသိးန့ၣ်လီၤ.
အဝဲမ့ၢ်ပှၤဃိထံသ့ၣ်ညါတၢ်သ့ၣ်တဖၣ်အကျါတဂၤလၢ အပၣ်ဃုာ်ဖဲ ၂ဝ၂၄နံၣ် တၢ်ဃိထံသ့ၣ်ညါ တၢ်ထိၣ်သတြီၤဟီၣ်ခိၣ်ညၣ် ဖဲတၢ်လီၢ်လၢတၢ်ဒွဲၣ်အူအီၤလၢပဒိၣ်ဝဲၤကျိၤသ့ၣ်တဖၣ်ဒီး ဟီၣ်ခိၣ်ညၣ်လၢတၢ်ဒွဲၣ်အူအီၤအီၤဒ်လုၢ်လၢ်ဆဲးလၤတၢ်ဒွဲၣ်အူအသိးသ့ၣ်တဖၣ်အကံၢ်အစီန့ၣ်လီၤ.
တၢ်ဃုထံၣ်သ့ၣ်ညါအံၤဘၣ်တၢ်မၤသကိးအီၤလၢ University of Wollongong ဖၠၣ်စိမိၤကၠိသရၣ်သ့ၣ်တဖၣ်ဒီး Ulladulla Local Aboriginal Land Council — အးလးဒးလး လီၢ်ကဝီၤ အဘီရကၠံၤနၢၤ ဟီၣ်ခိၣ်လီၢ် ကီၣ်ကးကရၢ, အကရၢဖိသ့ၣ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤ.
တၢ်ဃုထံၣ်သ့ၣ်ညါအံၤထံၣ်ဘၣ်ဝဲလၢ ကျိၤကျဲခံဘိလၢၤအဘျုးအဖှိၣ်အိၣ်လၢဟီၣ်ခိၣ်ညၣ်အဂီၢ်လၢကျိၤကျဲအဂ့ၤတကပၤ ဒ်အမ့ၢ်မၤအါထီၣ်ဝဲဟီၣ်ခိၣ်ညၣ်အသိအယီၤဒီး မၤစှၤလီၤဝဲဟီၣ်ခိၣ်ညၣ်စှိၣ်ကိၤသ့ၣ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤ.
နာ်သက့ လုၢ်လၢ်ဆဲးလၤတၢ်ဒွဲၣ်အူန့ၣ် ဒုးနဲၣ်ဖျါအါထီၣ်တၢ်အဘျုးအဖှိၣ်အိၣ်ဝဲဒၣ်အဂ့ၢ်န့ၣ် အဝဲရှဲပၠးအီၤဒ်အံၤန့ၣ်လီၤ.
“အဒိန့ၣ်, မၤစှၤလီၤဟီၣ်ခိၣ်ညၣ်စှိၣ်ကိၤ, ဖဲပကွၢ်လုၢ်လၢ်ဆဲးလၤတၢ်ဒွဲၣ်အူအလီၢ်ဟီၣ်ခိၣ်ညၣ်န့ၣ်ဂ့ၤဒိၣ်ဝဲဒၣ်. မ့ၢ်ထိၣ်သတြီၤအီၤဒီး ပဒိၣ်ဝဲၤကျိၤတၢ်ဒွဲၣ်အူလၢအအိၣ်ဒီးတၢ်နဲၣ်လီၤဖဲဟီၣ်ခိၣ်ညၣ်ဒ်သိးသိးအပူၤန့ၣ် ပထံၣ်ဘၣ်လၢ လုၢ်လၢ်ဆဲးလၤတၢ်ဒွဲၣ်အူအလီၢ်န့ၣ် ခၣ်ဘိၣ်ဒီး နဲၣ်ထြိၣ်ကၠ့ၣ် သဟီၣ်သ့ၣ်တဖၣ်အါဝဲ. ဒီး တၢ်လၢ ခၣ်ဘိၣ်ဒီး နဲၣ်ထြိၣ်ကၠ့ၣ်သဟီၣ်န့ၣ် မ့ၢ်တၢ်လၢအရ့ဒိၣ်မး ခီဖျိလၢအဝဲသ့ၣ်န့ၣ်မ့ၢ်တၢ်မူတဝၢ အတၢ်အီၣ်န့ၢ်ဂံၢ်န့ၢ်ဘါအဃိန့ၣ်လီၤ.”
Professor Dosseto စံးဝဲဒၣ် တၢ်အံၤအတဘၣ်ဃးဒီး တၢ်ဒွဲၣ်အူလၢအအိၣ်ဒီးတၢ်နဲၣ်လီၤ ဒီးလုၢ်လၢ်ဆဲးလၤတၢ်ဒွဲၣ်အူ အတၢ်ထီဒါလိာ်အသးဘၣ်.
နီၣ်နီၣ်တခီ တၢ်ညိၣ်န့ၣ်မ့ၢ်ဝဲ တၢ်ဟ့ၣ်နီၤလီၤ ပှၢ်မ့ၣ်အူအီၣ်တၢ်စှၤလီၤဒီး တၢ်မူတဝၢအတၢ်အိၣ်ဆူၣ်အိၣ်ချ့အဂီၢ် လုၢ်လၢ်ဆဲးလၤတၢ်ဒွဲၣ်အူန့ၣ် မၤဝဲမူဒါတၢ်မၤအတၢ်အုၣ်ကီၤဒီး တၢ်ဂ့ၢ်တၢ်ကျိၤအကံၢ်အလဲသ့ၣ်တဖၣ်အိၣ်ဝဲ — လၢအမ့ၢ်ပှၤထူလံၤဖိအပှၤတဝၢသ့ၣ်တဖၣ် သ့ၣ်ညါပာ်တ့ၢ်လံအီၤအိၣ်လၢနံၣ်အကကွဲၢ်အါမးလံန့ၣ်လီၤ.
“အဃိ, လၢတၢ်ရဲၣ်သဲကတီၤမ့ၣ်အူကျိၤကျဲသ့ၣ်တဖၣ်အဂီၢ် နမ့ၢ်အဲၣ်ဒိးအီၤတခီ ပအိၣ်ဒီးစုကဝဲၤကျိၤကျဲအံၤန့ၣ်လီၤ. ဒီးပှၤထူလံၤဖိအပှၤတဝၢ လၢအမ့ၢ်ပှၤသ့ၣ်တဖၣ်လၢ အအံးထွဲကွၢ်ထွဲပာ်လံထံကီၢ်အံၤလၢအနံၣ်အကထိကလးအါမး အတၢ်စုကဝဲၤကျိၤကျဲအံၤ ပပာ်တဒၢတ့ၢ်အီၤ တၢ်ဆၢကတီၢ်ယံၤတ့ၢ်မးလံ. ဒီးဖဲအီစထြ့လယါကီၢ် တၢ်လီၢ်အါတီၤအပူၤ ကသူဝဲဒၣ်ပတၢ်ဃုထံၣ်သ့ၣ်ညါအံၤအဂီၢ် ပဒိၣ်ဝဲၤကျိၤသ့ၣ်တဖၣ်အိၣ်ဒီးတၢ်သးစၢၢ်ဆၢအါမးန့ၣ်လီၤ.”
ဖဲ AFAC ကရၢအပူၤ ဒ်သိးအမူအဒါအိၣ်လၢ Prescribed Burning တၢ်ဒွဲၣ်အူလၢအအိၣ်ဒီးတၢ်နဲၣ်လီၤအပှၤဘၣ်မူဘၣ်ဒါတဂၤအသိး, Trevor Howard ဘၣ်ထံၣ်လိာ်သးဒီးမ့ၣ်အူ, ဂ့ၢ်ဂီၢ်အူတၢ်အိၣ်သးဒီး ဟီၣ်ခိၣ်တၢ်လီၢ်ထီဘိ လၢအအိၣ်သကုၤအီစထြ့လယါကီၢ်ပူၤန့ၣ်လီၤ. အဝဲကျဲးစၢးသူဝဲဒၣ်ကျိၤကျဲအဂ့ၤကတၢၢ်ဒီး ဆဲးမၤဂ့ၤထီၣ်ဝဲတၢ်ရဲၣ်သဲကတီၤမ့ၣ်အူအီၣ်တၢ်န့ၣ်လီၤ.
အဝဲစံးလၢ လုၢ်လၢ်ဆဲးလၤတၢ်ဒွဲၣ်အူ ဟဲက့ၤမူထီၣ်ဂဲၤထီၣ်က့ၤအံၤ အိၣ်ဒ်ဒၣ်ဖဲ တၢ်ဆီတလဲအပတီၢ်န့ၣ်လီၤ. ကီၢ်စဲၣ်ဒီးကဝီၤဒိၣ်တၢ်ပၢတဘ့ၣ်စုာ်စုာ် ကန့ၢ်ဘၣ်တၢ်အဘျုးအဖှိၣ်ထဲလဲၣ်န့ၣ် ဒိးသန့ၤထီၣ်အသးလၢ အဝဲသ့ၣ်တၢ်ဖီၣ်လိာ်စုမၤသကိးတၢ်ဒီး လီၢ်ကဝီၤပှၤထူလံၤဖိသ့ၣ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤ.
“မ့ၢ်လၢအီစထြ့လယါကီၢ်ပူၤအံၤပအိၣ်ဒီးပှၤထူလံၤဖိအါမး ဒီးတကရူၢ်စုာ်စုာ်န့ၣ် အိၣ်ဒီးအနီၣ်ကစၢ်ဒၣ်ဝဲတၢ်ဘၣ်ဘျးဒီး အဝဲသ့ၣ်အကီၢ်အလီၢ်ကဝီၤဒၣ်ဝဲန့ၣ်လီၤ. အဃိ, လၢကနၢ်ပၢၢ် အဝဲသ့ၣ် တၢ်ဆီၣ်သခူဒီး အဝဲသ့ၣ်တၢ်လိၣ်ဘၣ်သ့ၣ်တဖၣ်ဒီး ဆီၣ်ထွဲအဝဲသ့ၣ် တၢ်မၤဂုၤထီၣ်ပသီထီၣ် အဝဲသ့ၣ်လုၢ်လၢ်ဆဲးလၤတၢ်ဒွဲၣ်အူ တၢ်ဖံးတၢ်မၤအံၤ ဖဲအဝဲသ့ၣ်အနီၣ်ကစၢ်ဒၣ်ဝဲကီၢ်အပူၤ လၢအဝဲသ့ၣ်အနီၣ်ကစၢ်ဒၣ်ဝဲကျိၤကျဲအသိးန့ၣ်, အလီၢ်အိၣ်နီၣ်နီၣ်လၢ ကီၢ်စဲၣ်ဒီးကဝီၤဒိၣ်တဘ့ၣ်စုာ်စုာ် ဝဲၤကျိၤန့ၣ် အကဘၣ်မၤသကိးတၢ်ဒီးကရူၢ်သ့ၣ်တဖၣ်အံၤန့ၣ်လီၤ.”
