Ol importan samting
- Bonem ol samting lo saed blo kalja, wan fasin blong ol Indijenis long Ostrelia, tete oli luk lem olsem wan gudfala fasin blong daonem busfaea mo leftemap helt blo graon
- Netif taitel i mekem se ol Aborijinal komuniti i on nomo blong karembak bakagen ol samting long hemia blo bifo
- Sam gudfala samting blong hemia i olsem daonem busfaea mo moa kaen samting tu. Fes Neison pipol i yusum wan holistik fasin blong sapotem wan stron ikosistem i stap.
Plante blo yumi lo Ostrelia i luk long faea olsem wan malmal samting - hemia i isi blong andastandem se, from ol faea we i bin stap lo 2019-2020 long Blak Samar mo afta ol bigfala busfaea olbaot lo 2024.
Be blong ol Fes Neison pipol, faea i bin Hemi impotan tumas blong managem graon, krowem kakae mo protektem ikosistem from busfaea.

Wunambal Gaambera Aboriginal Corporation chair Catherine Goonack is among those holding the baton of the fire tradition in Australia today. She learnt cultural burning directly from her ancestors. Photo: Russell Ord for WGAC
"Dadi blo mi, long evri yia ia hemi bin talem lo mifala se yumi nidim mekem faea ia blong karemaot kakae.
“Bonem ol samting lo saed blo kalja ia i wan fasin blo ol olfala blo bifo, wan stret rod blo laef. Oli bin yusum faea ia blong mekem se graon bae i kam lo laef bakagen, helpem growem ol samting mo stopem busfaea we i bin kam,” Catherine Goonack i talem, hemi wan lida blong Wunambal Gaambera Aborijinal Korporeison.
Samting blo kastom ia - oli kolem bonem ol samting lo saed blo kalja, krowen kakae wetem faeastik o bonem long wan kolkol fasin - oli no bin yusum tumas afta kolonaiseson i bin kam.
Oli blo hemia i wan samting we i bin leftemap janis blong bigfala busfaea lo Ostrelia.
“Ol olfala i save se hemi importan blong mekem faea ia lo graon blo leftemap helt blem,” Ms Goonack i talem.
Hemi wan blo olgeta we i bin raetem long ol samting we i bin helpem kontrolem faea long nort Kimberli.
“Olsem blong 10 yia ia, mifala i bin lukluk gud blong stopem ol busfaea we i kam. Long taem ia i bin plante samting i bin kam blong daonem faea o blong mekem faea i kam antap. Be naoia mifala stap folem wan stret rod.”
Oli bin faenemaot se fofala kastom owna komuniti ia i bin daonem gud janis blong bigfala busfaea i kam, from faea ia i bin kam long plesia fulap taem bifo.

Skills of assessing the right timing, and how to burn the right way, survive to this day. Fire walk by Jeremy Kowan, Uunguu Ranger and Wunambal Gaambera Traditional Owner. Photo: Mark Jones for WGAC
Sapos fasin blong bonem ol samting lo saed blo kalja i save wok, from wanem yumi no save mekem lo evri samples?
Kimberli ia i wanwan ples lo Ostrelia we kastom ia i bin koko wetem ol nara kaen samting blo daonem janis blong busfaea from se graon blo kastom owna i bin kobak lem finis.
Tom Vigilante, narawan blong raetem pepa ia i talem se taem we oli karemaot netif taetel ia “ i wan bigfala taem blong jenj”.
“From se i bin minim se pipol i kat raet blong yusum graon long was fasin we oli wantem.
“Nara kaen samting we i save kam olsem hemi se graon bae i kam wan nasonel pak o wan samting olsem we kavman i mekem faea ia. Long taem ia, Aborijinal pipol bae oli nidim traem toktok wetem olgeta long saed blong mekem kastom ia.”
Trevor Howard i nasonel manajer blong kastom ia long Ostrelesan Faea mo Imergensi Servis Oforiti Kaonsil (AFAC).
Hemi stap toktok lo saed blo gudfala jenj long northern savanna region ia “ wan gudfala samting we oli save mekem bakagen lo sam nara ples lo Ostrelia”.
“Graon lo plesia i bin jenj bigwan long 20 yia ia
“Bifo fulap bigfala stron faea i bin kam be naoia i kat moa kontrol lem olsem se faea ia i smolwan mo i stap lo wan samples nomo, no olbaot lo stret taem blo yia. Ol Indijenis pipol i stap mekem hemia mo oli kat sapot blong saens.”

Mr Vigilante elaborates on fire management techniques in North Kimberley: “A lot of burning is done by vehicles, some walking in the bush or burning around cultural sites. We also use aircraft because we're looking after close to a million hectares.” Photo: WGAC
Mo hamas bae evri stet mo teritori i save yusum gud, i stap lo olgeta blong mekem gudfala toktok wetem kastom owna ia.
“From se long Ostrelia yumi kat fulap Indijenis pipol blong fulap ples long kantri, mo oli kat wanwan fasin blong stanap long graon blem ia.
“Hemi minim se evri stet mo teritori bae i nidim wok wetem olgeta blong andastandem tingting blong hem mo sapotem long saed blong leftemap kastom faea praktis long rod blem long graon blem.”
Faea i save leftemap helt blong graon olsem wanem?
Gareth Catt i lida blong deset partnersips long Indijenis Deset Alaians.
Hemi bin wok wetem ol Fes Neison woka blo manajem bus long Norten Teritori, Westen Ostrelia mo Saot Ostrelia from 2012 kasem naoia.
Fulap wok blem i bin blong lukaot long putum kastom ia insaed blong fasin blo tete long evri samples.
Hemi tingse wan samting we i bin mekem kastom ia i save wok gud hemi stret fasin blem, oli nidim putum ol samting blong graon i kam antap.
“Fasin blong ol pipol we i save mekem i lukse i blong lukaot gud long kliamet ia, andastandem ples we faea i save mufmuf i ko mo save wanem i rispons blo graon ia.”
Hemi talem se i kat niufala interes long saed blong kastom save mo long fasin blo daonem busfaea, “moa afta bigfala faea blong 2019-2020”.
“Taem we oli stap tingabaot faea, oli tingse i kat ol blak samting we i stap, mo deinja blem." hemi talem.
“Be long taem we faea i bin kam wetem kea hemi no blong sakem wetem paoa, i blong leftemap wetem paoa. Sapos yu save mekem long wan gudfala taem, bifo bigfala faea i save kam, faea ia bae i kam wan tul blong krowem ol niufala plan.”

Joint research by members of the Ulladulla Local Aboriginal Land Council and academics from the University of Wollongong found that cultural burns significantly improve soil quality, allowing more nutrients and microbes to thrive. Photo: Paul Jones (UOW) Credit: pauljones
Professor Anthony Dosseto i sharem sam blong ol niufala evidens long hemia.
Hemi wan blong olgeta we i bin raetem wan blong lukluk long wanem i save hapen lo graon lo taem we kavman i mekem faea o kastom faea i stap.
Pepa ia i bin kam from pipol blong Yunivesiti blong Wollongong mo nara pipol blong Ulladulla Lokal Aborijinal Graon Kaonsil.
Hemi showem se ol gudfala samting i bin kam afta tufala kaen ia, be kaen blo kastom ia i kat moa gudfala samting insaed lem.
“Sapos yu luk hemia we graon i nomo had tumas, mifala i bin lukse i moa sofsof lo taem we kastom faea ia, oli bin yusum” Prof Dosseto i talemaot.
“Mo i kat moa kabon mo naetrojen lem bitim taem we kavman i bin mekem. Kabon mo naetrojen i importan tumas fromse i nambawan samting blong krowem ol samting lo ikosistem ia.”
Professor Dosseto i talem se i no blong faetem preskraib bon mo kastom faea tugeta.
Be fokas ia i blong sharem evidens mo save long saed blong kastom faea long saed blong daonem bigfala faea - wan samting we ol Fes Neison komuniti i bin save long taem finis.
“Yumi kat wan basket blong ol tul ia, blong fasin blong kontrolem faea. Blong wan long taem yumi no bin yusum ol save blong Fes Neison komuniti we oli bin lukaot gud long kantri ia blong sam ten taosan yia ia.”
Sabskraeb long o folem Ostrelia Eksplen podkas blong luk moa importan samting mo toksave blong helpem niufala laef blong yu long Ostrelia.