တၢ်ကဲထီၣ်သးအံၤအိၣ်ဝဲဒၣ်ယဲၢ်နံၣ် နာ်သက့ အီစထြ့လယါကီၢ်ကသံၣ်သရၣ်ဖးဒိၣ်လီၢ်လံၤ သရၣ်ဒိၣ်စိ Paul Kelly စံးဝဲဒၣ် ဟီၣ်ခိၣ်ဒီဘ့ၣ်တၢ်ဆါသံသတြိာ်မ့ၢ်ကဲထီၣ်ဘၣ်ဖုးတဘျီကဒီးန့ၣ် ကမျၢၢ်အတၢ်နာ်န့ၢ်န့ၣ် မ့ၢ်ဝဲတၢ်ဂ့ၢ်ကီဖးဒိၣ်တခါ န့ၣ်လီၤ.
လၢပှၤတနီၤနီၤအဂီၢ်တၢ်အံၤကမ့ၢ်ဝဲ တၢ်ကဲထီၣ်သးဖဲအပူၤကွံာ်မဟါတနံၤ, ဒီးတနီၤနီၤအဂီၢ်တခီ ကမ့ၢ်ဝဲ တၢ်ကဲထီၣ်သး အိၣ်လံသးသမူတစိၤန့ၣ်လီၤ.
တၢ်ဆါသံသတြိာ်ကဲထီၣ် တၢ်ပာ်ပနီၣ်အီၤလၢအဖိးသဲစးတၢ်ဘျၢန့ၣ် န့ၢ်ဝဲယဲၢ်နံၣ်န့ၣ်လီၤ. ဖဲ၂ဝ၂ဝ လါမးရှး ၁၁သီန့ၣ် ဟီၣ်ခိၣ်ဒီဘ့ၣ်ဆူၣ်ချ့ကရၢမိၢ်ပှၢ် (WHO) တၢ်ဘိးဘၣ်ရၤလီၤလၢ COVID-19 တၢ်ဆါန့ၣ်မ့ၢ်ဝဲ ဟီၣ်ခိၣ်ဒီဘ့ၣ်တၢ်ဆါသံသတြိာ်န့ၣ်လီၤ.
တၢ်တီၣ်ဖျါထီၣ်ပှၤသံအနီၣ်ဂံၢ်ဖဲဟီၣ်ခိၣ်ဒီဘ့ၣ်ဆူၣ်ချ့ကရၢမိၢ်ပှၢ် (WHO) အအိၣ်န့ၣ် အိၣ်ဝဲဒၣ် နွံကကွဲၢ် နာ်သက့ တၢ်တယာ်လၢ တၢ်ဆါသံသတြိာ်အံၤအဃိန့ၣ် သးသမူဘၣ်ဟးဂီၤအံၤအိၣ်ဝဲအကကွဲၢ် ၂ဝ န့ၣ်လီၤ.
ဖဲဘဲရၢးတၢ်ဆါဃၢ်ရၤလီၤဝးတရံးသးအကတီၢ်, ကသံၣ်ဒီသသဒၢသ့ၣ်တဖၣ်ဃုာ်ဒီး ဂံၢ်တြီဆၢတၢ်ဆါဃၢ်သ့ၣ်တဖၣ်အဃိ ပှၤဘၣ်ထီၣ်တၢ်ဆါဟံၣ်လၢတၢ်ဆါအံၤအဃိန့ၣ် စှၤလီၤဝဲဒၣ်အသိး ပှၤသံနီၣ်ဂံၢ်စှၤလီၤဝဲစ့ၢ်ကီးန့ၣ်လီၤ.
တၢ်ဆၢကတီၢ်အိၣ်လံယဲၢ်နံၣ်လံနာ်သက့ COVID-19 တၢ်ဆါအံၤကဲထီၣ်ဝဲဒ်အမ့ၢ်တၢ်ဆါလၢအကဲထီၣ်ညီနုၢ်အသးတခါ ဖဲကီၢ်မိၢ်ပှၢ်ကိးဘ့ၣ်ဒဲးအပူၤန့ၣ်လီၤ.
မုၢ်မဆါတနံၤအံၤ ဆူၣ်ချ့ပှၤသ့ပှၤဘၣ်စဲၤနီၣ်သ့ၣ်တဖၣ် ဆီတလဲသုးကွံာ်အဝဲသ့ၣ်တၢ်ပညိၣ်ကွၢ်ဆိဆူ တၢ်ဆါသံသတြိာ် ကအိၣ်ထီၣ်အသီတခါအဂီၢ်န့ၣ်လီၤ.
အီစထြ့လယါကီၢ် ကသံၣ်သရၣ်ဖးဒိၣ်လီၢ်လံၤ သရၣ်ဒိၣ်စိ Paul Kelly မ့ၢ်ပှၤလၢအမၤစၢၤဝံၢ်လိၤန့ၢ် အီစထြ့လယါကီၢ် ကမျၢၢ်ဆူၣ်ချ့တၢ်ခီဆၢ ခိဘံး — ၁၉ တၢ်ဆါန့ၣ်လီၤ.
“ယသူၣ်ကိၢ်သးဂီၤ လၢဟီၣ်ခိၣ်ဒီဘ့ၣ် တၢ်အိၣ်ကတဲာ်ကတီၤသးအဂီၢ်, ဒီးယဆိကမိၣ် တၢ်လၢကမၤလိန့ၢ်အီၤဖဲခိဘံးတၢ်ဆါသံသတြိာ်အပူၤသ့ၣ်တဖၣ်အကျါ အခိၣ်သ့ၣ်တခါန့ၣ်မ့ၢ်ဝဲ ပတအိၣ်ကတဲာ်ကတီၤပာ်စၢၤဘၣ်ပသး ဒ်သိးလၢပဆိကမိၣ်ပာ်တ့ၢ်အီၤအသိးဘၣ်န့ၣ်လီၤ. ပဆိကမိၣ်တ့ၢ်လၢပအိၣ်ခူၣ်သူၣ်ဖဲပထံဆၢကီၢ်ဆၢအလီၢ်ခံဒီး ပာ်တဒၢကွံာ်ပသးဒီးဟီၣ်ခိၣ်ဒီဘ့ၣ်. ဒီးအီစထြ့လယါကီၢ်န့ၣ် တၢ်ဂံၢ်ဃုအီၤဖဲ နီၣ်ဂံၢ်နီၣ်ဒွးလၢ အတၢ်ဘူၣ်တၢ်တီၢ်တဂ့ၤဘၣ်အကျါသ့ဝဲစ့ၢ်ကီးန့ၣ်လီၤ.”
ဒ်သိးပှၤသ့ပှၤဘၣ်စဲၤနီၣ်လၢတၢ်ဆါဃၢ်ဘၣ်ကူဘၣ်ဂာ်အဂ့ၢ်အဂုၤအဂၤ လၢအအိၣ်ခိးကွၢ်ဝဲ ဘဲရၢးစ်ဃၢ် လီၤဆီတကလုာ် လၢအကဲထီၣ်ဖဲ Democratic Republic of Congo ကီၢ်အပူၤသ့ၣ်တဖၣ်ဆိကမိၣ်အီၤအသိး အဝဲနာ်စ့ၢ်ကီးလၢ တၢ်ဆါသံသတြိာ်အဂၤတခါ ကဲထီၣ်သ့နီၣ်နီၣ်ကီၢ်ကီၢ်န့ၣ်လီၤ.
သရၣ်ဒိၣ်စိသဃဲၤ Sanjaya Senanayake ကသံၣ်သရၣ်လီၤဆီလၢတၢ်ဆါဃၢ်ဘၣ်ကူဘၣ်ဂာ်အဂ့ၢ်ဖဲ Australia National University စံးဝဲဒၣ် ထိၣ်ဆီတိးကွ့တၢ်ဆါအိၣ်ဝဲတကလုာ် လၢကမ့ၢ်ဝဲတၢ်လီၤဘၣ်ယိၣ်တခါ ခီဖျိလၢအဝဲသ့ၣ်န့ၣ်ခဲကနံၣ်အံၤဘၣ်ကူဘၣ်ဂာ်ဝဲဒၣ်ပှၤကညီအဃိန့ၣ်လီၤ.
“ပထံၣ်ဘၣ်တၢ်ဆါဃၢ်ဘၣ်ကူဘၣ်ဂာ်တၢ်အသီသ့ၣ်တဖၣ်ဟဲအိၣ်ဖျါထီၣ်အါမး ဒီး အခဲအံၤ ဖဲကီၢ်အမဲရကၤန့ၣ် ထိၣ်ဆီတိးကွ့တၢ်ဆါဃၢ်တကလုာ်, လၢအမ့ၢ်တၢ်ဆါဃၢ်တခါလၢပခိးကွၢ်အီၤဘူးဘူးတံၢ်တံၢ်, လၢအတၢ်အိၣ်သးအိၣ်လၢ ကဆီတလဲကဲထီၣ်တၢ်ဆါသံသတြိာ်သ့န့ၣ်လီၤ. အဃိန့ၣ် တၢ်ဆါဃၢ်ဘၣ်ကူဘၣ်ဂာ်တၢ်သ့ၣ်တဖၣ်အိၣ်ဝဲအါမး, ဖဲဟီၣ်ခိၣ်ချၢပှၤကညီအိၣ်မူအပူၤ တၢ်ဆါဃၢ်လၢအစးထီၣ်ကဲထီၣ်အသးဖဲဆၣ်ဖိကီၢ်ဖိသ့ၣ်တဖၣ်အအိၣ်န့ၣ်အိၣ်ဝဲအါမးန့ၣ်လီၤ. ဒီး တၢ်ဆါဃၢ်တကလုာ်အံၤ အိၣ်ဖျါလီၤဂာ်အါလၢ အမ့ၢ်ခၢၣ်စးတခါ လၢအကဲထီၣ် တၢ်ဆါသံသတြိာ်ဆူမဲာ်ညါတခါအဂီၢ်န့ၣ်လီၤ.”
ဖဲ ၂ဝ၂၄ တၢ်မၤဝဲဒၣ် တၢ်ကွၢ်က့ၤ အီစထြ့လယါ အတၢ်ခီဆၢ ခိဘံး တၢ်ဆါ အတၢ်ဟ့ၣ်ကူၣ်ဟ့ၣ်ဖးသ့ၣ်တဖၣ်အကျါတခါန့ၣ် မ့ၢ်ဝဲ တၢ်ကဒုးအိၣ်ထီၣ် Centre for Disease Control — ဝဲၤလီၢ်လၢတၢ်ဖီၣ်ဂၢၢ်တၢ်ဆူးတၢ်ဆါအဂီၢ်တခါန့ၣ်လီၤ.
ဘၣ်ဆၣ်သနာ်က့ ဝဲၤလီၢ်လၢအကအိၣ်ထီၣ်လီၤစိၤတခါအံၤ တုၤခဲကနံၣ်အံၤ တၢ်တဒုးအိၣ်ထီၣ်ဘၣ်အီၤဒ်ဘၣ်.
“ကမၤလၢပှဲၤ တၢ်မၤလၢတၢ်ပာ်လီၤအီၤသ့ၣ်တဖၣ်အံၤအဂီၢ်န့ၣ် ယတူၢ်ဘၣ်လၢ ကျိၤကျဲသ့ၣ်တဖၣ်အိၣ်ဝဲန့ၣ်လီၤ. တၢ်လၢတၢ်မၤန့ၢ်သ့ၣ်တဖၣ်အိၣ်လံဒီး တၢ်ဟ့ၣ်လီၤမၤစၢၤကျိၣ်စ့သ့ၣ်တဖၣ်စ့ၢ်ကီးအိၣ်ဝဲအသိး, တၢ်မၤဂ့ၤထီၣ် ထံကီၢ်ဒီဘ့ၣ်တၢ်ပာ်ကီၤတၢ်ဂ့ၢ်တၢ်ကျိၤ, တၢ်မၤဂ့ၤထီၣ် တၢ်ဖံးတၢ်မၤပှာ်ယဲၤ ဖဲထံကီၢ်အပူၤ တကးဘၣ်ဃုာ်ဒီးထံဂုၤကီၢ်ဂၤသ့ၣ်တဖၣ် ဒီး လၢတၢ်ဆဲးကျိးဘၣ်ဃးတၢ်ဂ့ၢ်သ့ၣ်တဖၣ်အံၤအဂီၢ် မၤဂ့ၤထီၣ်တၢ်ဟံးဂ့ၢ်ဝီကျိၤကျဲသ့ၣ်တဖၣ် ဒီး တၢ်ဖံးတၢ်မၤသ့ၣ်တဖၣ်န့ၣ် ကဘၣ်စးထီၣ်မၤအီၤအခဲအံၤန့ၣ်လီၤ. တဘၣ်အိၣ်ခိးတုၤအကဲထီၣ်မးဒီးမၤအီၤ ဒ်သိးအပူၤကွံာ်လၢညါတဘျီအသိးတဂ့ၤ. ယဆိကမိၣ် တၢ်လၢတၢ်မၤအီၤသ့သ့ၣ်တဖၣ်အိၣ်အါမးဒီး တၢ်ဆိကမိၣ်တၢ်ဟ့ၣ်ကူၣ်ဟ့ၣ်ဖးသ့ၣ်တဖၣ်အံၤ အလီၢ်အိၣ်လၢ ပကဘၣ်ဆီၣ်ထွဲအီၤသပှၢ်ပှၢ်န့ၣ်လီၤ.”
ဘၣ်ဃးဒီးတၢ်အီၣ်ကလိၤန့ၢ်ကမျၢၢ်တၢ်နာ်န့ၣ် Professor Kelly အိၣ်ဝဲဒီးတၢ်ဘၣ်ယိၣ်စ့ၢ်ကီးန့ၣ်လီၤ. အဝဲဘၣ်ယိၣ်လၢ ပှၤကညီသ့ၣ်တဖၣ် အတတူၢ်လိာ် ကသံၣ်ဒီသဒၢ တၢ်ရဲၣ်တၢ်ကျဲၤ အသီတခါကဒီဘၣ်န့ၣ်လီၤ.
“ကန့ၢ်ဘၣ်တၢ်နာ်အီၣ်အဂီၢ်န့ၣ်မ့ၢ်တၢ်လၢအကီမး နာ်သက့ တၢ်မၤလီၤမၢ်ကွံာ်အီၤန့ၢ်ညီကဒၣ်ဖိန့ၣ်လီၤ. ပမ့ၢ်ကလဲၤဃီၤဆူ တၢ်ဆါသံသတြိာ်ဆူညါတခါန့ၣ် ယဆိကမိၣ် တၢ်အံၤကမ့ၢ်ဝဲတၢ်ဂ့ၢ်ကီဖးဒိၣ်တခါန့ၣ်လီၤ. ကသံၣ်ကသီတၢ်ဟ့ၣ်ကူၣ်ဟ့ၣ်ဖးဒီး ပှၤဂဲၤလိာ်ထံရူၢ်ကီၢ်သဲး လၢထံကီၢ်ဒီဘ့ၣ်အပတီၢ်မ့ၢ်ဂ့ၤ, ကီၢ်စဲၣ်ဒီး ကဝီၤဒိၣ်တၢ်ပၢအပတီၢ်မ့ၢ်ဂ့ၤန့ၣ် အီစထြ့လယါကမျၢၢ်သ့ၣ်တဖၣ် နာ်အီၣ်တ့ၢ်ဝဲအီၤဒိၣ်မးန့ၣ်လီၤ. နာ်သက့ အခဲအံၤ မ့ၢ်အကမ့ၢ်ဒ်အံၤဒ်ဧါန့ၣ် ယတသ့ၣ်ညါအီၤလီၤတံၢ်လၢၤဘၣ်.”
